نخستین کبریت چگونه وارد ایران شد؟

کبریت چند سالی پس از اختراعش به ایران آمد و ابتدا در لوکس‌فروشی‌ها و بعدها در سیگارفروشی‌ها فروخته و عرضه شد.

ماهنامه ایران‌شناسی سرزمین من در شماره ۹۵ خود درباره چگونگی ورود نخستین کبریت به ایران و ساخت اولین کارخانه کبریت‌سازی در تهران نوشت: «کبریت یا به قول ناظم‌الاطبا «چوبی باریک که نوکش گوگرد باشد»، در قدیم با چوب شاهدانه ساخته می‌شد و یک یا دو سرش آغشته به گوگرد مذاب بود و هنگام برخورد با جسم مشتعل روشن می‌شد. البته این نوع کبریت‌ها اصطلاحا از نوع سایشی نبودند و اگر نوکشان که آغشته به گوگرد بود، در درون آتش یا تلی از خاکستر قرار می‌گرفت، روشن می‌شد.

کبریت‌های معروف به سایشی در سال ۱۸۲۸ میلادی (۱۲۰۵ خورشیدی) اختراع و شش سال بعد به ایران آورده شدند. نخستین کبریت‌های فرنگی با تام تجاری «لوسیفر» در استرآباد گرگان و توسط «سر جیمز فریزر»، سیاح اسکاتلندی، رویت شده‌اند. «ممتحن‌الدوله» از رجال ناصری می‌نویسد: «اولین دفعه که کبریت به ایران آمد، شخصی به نام «اسماعیل آتش» کبریت‌ها را در دست می‌گرفت و فریاد می‌کشید با آتش، آتش درست می‌کنم.»

در ابتدا که کبریت به ایران وارد شد، کالایی منحصر به فرد بود که عموم مردم به آن دسترسی نداشتند و فقط مختص خانواده‌های اعیان و اشراف بود. در قسمتی از سفرنامه «جورج پاسمان‌ تیت» آمده که وی هنگام سفرش به ایران بهترین هدیه ممکن را یعنی یک قوطی کبریت به گله‌داران سیستانی داده است؛ چرا که کبریت فقط در یکی دو ناحیه کشور یافت می‌شود و اگر آتش گله‌داری خاموش شود، وی مجبور است برای آوردن آتش به نزدیک‌ترین روستا برود.

مهم‌ترین کبریت‌های وارداتی به ایران، کبریت‌های اتریشی، سوئدی با اسامی «گلوب»، «روپی»، و «کی» بودند. کبریت‌های اتریشی از مرزهای غربی و ترکیه وارد ایران می‌شد و کبریت‌های سوئدی از مرزهای جنوبی و بوشهر. کبریت‌های اتریشی که از نوع سولفوری بودند، در قوطی‌های گوگردی فروخته می‌شدند که روی آنها تصاویری از اپرا نقاشی شده بود. اکثر دهقانان و رعایا خریدار کبریت‌های سولفوری بودند و کبریت‌های بی‌خطر به دست مشتریان مرفه‌تر خریداری می‌شد. روی قوطی کبریت‌های سوئدی، که از نوع بی‌خطر بودند، نقشی از یک کشتی دیده می‌شد. خریداران این کبریت‌ها را به صورت ۵۰تایی و ۲۷۰ قران می‌خریدند. تقریبا تا سال ۱۲۸۴ خورشیدی بازار کبریت ایران در انحصار اتریش، سوئد و روسیه بود اما با گذشت زمان کبریت‌های مومی ایتالیایی با نام «چرینی» نیز وارد بازار ایران شد. ارزش واردات کبریت در ایران تا سال ۱۲۹۲ خورشیدی، بالغ بر ۳.۵ میلیون قران برآورد می‌شد که ۷۰ درصد آن سهم روسیه بود.

نخستین کارخانه کبریت‌سازی در ایران در سال ۱۲۷۶ خورشیدی و با کمک سرمایه‌گذار روسی در ایران تاسیس شد. یکی از نخستین کبریت‌سازان ایران را «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» معرفی می‌کنند که برای نخستین بار کبریتی معروف به کبریت تهران را درست کرد.

رشد تدریجی صنایع ایرانی با توسعه کارخانه‌های کبریت‌سازی همراه بود. چنانچه در سال ۱۳۰۴ خورشیدی وقتی‌ فقط هشت کارخانه مدرن در ایران فعالت می‌کرد، تنها دو کارخانه آن مربوط به صنعت کبریت‌سازی بودند. این کارخانه در «خرازین» بود اما برچسب این کبریت‌ها در روسیه چاپ می‌شدند که اوایل نقش پرچم ایران و روسیه و بعدها منقوش به نقش شیر و خورشید بودند. ورود کبریت‌های فرنگی و قیمت ارزان‌ترشان باعث ورشکستگی کارخانه‌های ایرانی شد. بعدها و در دوران قاجار کبریتی به نام «الهیه» در تبریز و زنجان ساخته شد که کیفیتی بهتر از کبریت تهران داشت. پس از احداث کارخانه‌های کبریت‌سازی دکان‌های سیگارفروشی رایج شد که در خیابان‌های منتهی به بازار یا لاله‌زار، نادری (بخشی از خیابان جمهوری)، بوذرجمهری (خیابان ۱۵ خرداد) سعدی و فردوسی عرضه می‌شدند.

در ۱۹ اسفند ۱۳۱۰ دولت قانونی مبنی بر انحصار کبریت تصویب کرد که در اختیار دولت قرار می‌گرفت و از دست بیگانگان بیرون می‌رفت.

از جمله مهم‌ترین کارخانه‌های کبریت‌سازی می‌توان به کارخانجات توکلی، ممتاز، زنجان و همدان اشاره کرد که بعدها و با افزایش کارخانجات کبریت‌سازی سندیکای کبریت‌سازان نیز در سال ۱۳۳۰ خورشیدی شکل گرفت.»