آواي "ام‌كلثوم"در سرزمين آل سعود!

  عربستان سعودی دوران پرتلاطمی را سپری می‌کند؛ هم در عرصه بین‌المللی با ورود به جنگ یمن و تقابل با قطر و هم در عرصه اجتماعی-فرهنگی با کاستن از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های زنان. در همین رابطه و در یک اقدام کم‌سابقه، شبکه تلویزیونی التکافیه که به عنوان شبکه فرهنگی عربستان سعودی شناخته می‌شود، از نیمه‌شب گذشته شروع به پخش کنسرت‌های ام‌ کلثوم، خواننده زن شهیر مصری کرده است. این اولین‌بار است که در ٣٠ سال گذشته، صدای یک خواننده زن از یک شبکه تلویزيونی سعودی پخش می‌شود. با این تفاسیر، باید گفت ممنوعیت پخش صدای آواز زنان نیز در عربستان به شکلی نرم در حال برداشته‌شدن است. این در حالی است که خوانندگی زنان همواره یکی از خط‌قرمزهای مفتيان تندرو و سنتی در عربستان سعودی بوده است؛ مفتيانی که حتی رانندگی و ورزش زنان را نیز برنمی‌تابند. علاوه بر این، عبدل مجید عبدالله، خواننده سعودی، از این خبر داده است که خانواده‌ها می‌توانند در کنسرت او در جده شرکت کنند. این یعنی زنان سعودی برای اولین‌بار در کنسرتی در جده حضور خواهند داشت. 

هفته گذشته و بعد از سال‌ها مبارزه مدنی بود که زنان عربستانی به لطف فرمان ملک سلمان، پادشاه این کشور سرانجام حق رانندگی را به دست آوردند. با این حال این تنها شروع مبارزه‌ سخت و نفس‌گیر زنان سعودی در مسیر متزلزل‌کردن ستون‌های سنگین نظام مردسالار عربستان سعودی خواهد بود. زنان سعودی هنوز با موانع و محدودیت‌های بسیاری در این کشور دست‌وپنجه نرم می‌کنند. برای درک این مسئله کافی است بدانیم که طبق سنت محافظت، هر زن سعودی باید برای انجام بسیاری از امور خود از جمله درمان، سفر، دریافت گذرنامه، عقد قرارداد و ازدواج از سرپرست یا ولی مرد خود اجازه دریافت کند. این سرپرست مرد می‌تواند پدر، همسر، عمو یا حتی برادر هفت‌ساله زن باشد. از نظر دیده‌بان حقوق بشر، این نظام سرپرستی و محافظی، بزرگ‌ترین مانع بر سر راه تحقق حقوق زنان در این کشور قلمداد می‌شود. در چنین فضا و شرایطی است که به‌دست‌آوردن حق رانندگی برای زنان هرچند شاید مسئله‌اي پیش‌پاافتاده به نظر برسد اما قدمی بلند برای زنان این کشور محسوب می‌شود چراکه در این فرمان آمده است که زنان برای آموزش رانندگی نیاز به اجازه از ولی مرد خود ندارند. در واقع حق رانندگی به معنای این است که زنان سعودی می‌توانند بدون اجازه و نظارت مردان سفر کنند که این به معنای تضعیف اصول سفت و سخت مردسالارانه این پادشاهی خواهد بود.

با این حال، نسیم‌های تغییر برای عربستان از مدتی پیش و با یک فرمان دیگر ملک سلمان شروع به وزیدن کرده بود. در ماه می‌ سال جاری ملک سلمان فرمانی را صادر کرد که بر اساس آن، زنان برای انجام برخی امور از قبیل ورود به دانشگاه، اشتغال و انجام عمل نیازی به دریافت اجازه از سرپرست مرد خود ندارند. بنابراین این فرمان را می‌توان اولین ضربه به نظام مردسالار پادشاهی سعودی دانست که حتی زنان را به پوشیدن شکلی بسیار محدودکننده از حجاب مجبور می‌کند. علاوه بر این، زنان در عربستان سعودی باید از روابط محدودی با مردان غریبه و نامحرم برخوردار باشند. به همین خاطر است که در بسیاری از ساختمان‌های دولتی و عمومی از جمله ساختمان‌های اداری، بانک‌ها و دانشگاه‌ها، ورودی‌های جداگانه و مجزایی برای زنان و مردان تعبیه شده است. علاوه بر این، سیستم حمل‌ونقل عمومی، سواحل و پارک‌های تفریحی نیز بر اساس تفکیک جنسیتی عمل می‌کنند. علاوه بر این، ورزش حرفه‌ای برای زنان سعودی اصلا پذیرفته‌شده نیست. وقتی عربستان سعودی برای اولین‌بار ورزشکاران زن خود را به المپیک لندن (٢٠١٢) فرستاد، مفتيان تندرو با الفاظ ناشایستی از این زنان یاد کردند. با این حال، در ادامه تغییر رویکرد حکومت عربستان در قبال زنان، ماه گذشته استادیوم بین‌المللی ملک فهد، در جریان جشن هشتادوهفتمين سالگرد تأسیس عربستان سعودی، برای اولین‌بار میزبان تماشاگران زن بود. جشنی که در آن علاوه بر آتش‌بازی، زنان تماشاگر اجرای یک کنسرت نیز بودند. این در حالی است که نه‌تنها پخش صدای زنان در عربستان سعودی ممنوع بوده است بلکه به صورت سنتی از ورود زنان به کنسرت‌ها نیز جلوگیری می‌شود.

هرچند تحولات و تغییرات اخیر در نتیجه فرمان‌های ملک سلمان انجام شده است اما در پشت پرده این محمدبن سلمان، ولیعهد جدید و جوان سعودی است که صحنه‌گردانی می‌کند. بسیاری بر این باورند که بازکردن عرصه برای زنان، بخشی از تلاش او برای پیاده‌سازی طرح «افق ٢٠٣٠» است که در آن قصد دارد از اتکای اقتصاد عربستان به نفت کاسته و در عوض صنعت ملی و توریسم را توسعه دهد. ناگفته پیداست که توسعه اقتصادی بدون مشارکت اجتماعی زنان به عنوان نیمی از نیروی کار جامعه امکان‌پذیر نخواهد بود. در همین راستا، دو فرمان اخیر ملک سلمان که حق اشتغال بدون اجازه سرپرست مرد و همچنین حق رانندگی را برای زنان عربستانی به ارمغان آورده است، اولین گام در جهت تشویق زنان برای ورود هر چه بيشتر به بازار کار این کشور خواهد بود. گام‌هایی که به نظر با رفع ممنوعیت پخش آواز زنان و امکان حضور زنان در کنسرت‌ها و استادیوم‌های ورزشی سرعت بیشتری می‌گیرند.