آمریکا - روسیه؛ محدودسازی و دربرگیری منطقه ای

آغاز به کار رسمی دفتر مرکزی ناتو در ازبکستان و تحرک دیپلماتیک و نظامی مسکو در آمریکای لاتین نشان می دهد که آمریکا و روسیه به دنبال پیگیری راهبرد نفوذ و محدودسازی در مناطق پیرامونی یکدیگر هستند.

منطقه آسیای مرکزی از مناطقی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در اوایل دهه 90 میلادی به فضای رقابتی میان 2 قدرت بزرگ یعنی آمریکا و روسیه تبدیل شد. از یک سو، روسیه به عنوان میراث دار جایگاه اتحاد جماهیر شوروی در این منطقه، همواره به دنبال احیای حضور راهبردی خود بوده و از دیگر سو، آمریکا به عنوان یک قدرت فرامنطقه ای تلاش داشته است حوزه نفوذ روسیه را در منطقه «خارج نزدیک» این کشور محدود کند و حوزه نفوذ خود را گسترش دهد.

پدیدآیی چنین جغرافیای رقابتی میان 2 کشور طی 2 دهه گذشته بر دسته بندی های سیاسی در این کشورها نیز تاثیر گذاشت که نمونه آن انتخاب «آلمازبیک آتامبایف» در آبان ماه 1390 به عنوان رییس جمهوری قرقیزستان بود.

اما دگردیسی های ژئوپلیتیکی در این منطقه به این نقطه ختم نشد و پس از تصمیم دولت اوباما در نشست لیسبون سران کشورهای عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در خردادماه 1389 درباره تداوم طرح سپر دفاع موشکی در اروپا و نزدیک بودن مکان استقرار آن به مرزهای شرقی روسیه، مسکو موضوع ایجاد سپر دفاع موشکی مستقلی را که دربرگیرنده شبکه ای از متحدان قدیمی است، در دستور کار قرار داد.

در این چارچوب، روسیه تلاش کرد همراه با بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان یک شبکه دفاع هوایی یکپارچه برای رویارویی با طرح سپر دفاع موشکی ناتو ایجاد کند. از این رو، توافقنامه هایی را با این کشورها به امضا رساند و حتی سامانه های دفاعی موشکی «اس- 300» را در بلاروس مستقر کرد.

در ادامه این روند، مجلس قزاقستان بیست و پنجم اردیبهشت توافقنامه پیوستن این کشور به شبکه دفاع هوایی یکپارچه را تصویب کرد تا رقابت های راهبردی- امنیتی میان آمریکا و روسیه بیش از پیش تشدید شود.

بیست و ششم اردیبهشت نیز در تحولی دیگر، سازمان ناتو گشایش دفتر منطقه ای آسیای مرکزی خود در «تاشکند» ازبکستان را اعلام کرد.

به گزارش همین روز ایرنا، «جیمز آپاتورای» نماینده ویژه ناتو در قفقاز و آسیای مرکزی، گفت: گشایش دفتر نمایندگی ناتو فقط برای ازبکستان نیست، بلکه متعلق به همه کشورهای آسیای مرکزی است، چون با همه این کشورها همکاری های گوناگونی داریم.

آپاتورای افزود: ارتباط ما با ازبکستان بسیار خوب است، چون این کشور با ناتو در زمینه حمل و نقل کالا و تجهیزات نظامی به افغانستان همکاری خوبی داشته است.

این مقام ناتو تصریح کرد: وظیفه این نمایندگی نظارت بر کل منطقه آسیای مرکزی است تا درک کند وضعیت امنیتی منطقه در چه اندازه ای است.

نماینده ویژه ناتو در قفقاز و آسیای مرکزی بر این موضوع نیز تاکید کرد که گشایش این دفتر با حوادث اوکراین ارتباطی ندارد چون دفتر ناتو در تاشکند از چند ماه پیش به پیشنهاد ازبکستان به طور غیررسمی فعال بود و اکنون به صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است.

وی گفت: ما برای تغییر سیاست خارجی کشورهای منطقه به اینجا نیامده ایم و فقط از تاشکند به منظور بررسی وضعیت امنیتی آسیای مرکزی، بر منطقه نظارت خواهیم کرد.

به گفته تحلیلگران، انتخاب ازبکستان از سوی ناتو برای تاسیس دفتر نمایندگی به این دلیل بوده است که این کشور مواضعی غربگرایانه تر دارد و حتی از برخی پیمان های منطقه ای روسیه با کشورهای جدا شده از شوروی همچون سازمان «پیمان امنیت دسته جمعی» (CSTO) خارج شده است.

البته حضور ناتو در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز موضوع تازه ای نیست و پیش از این (از دهه 90 میلادی به این سو) با طرح های گوناگونی مانند «طرح مشارکت برای صلح» یا به بهانه پشتیبانی از نیروهای بین المللی کمک به امنیت افغانستان معروف به «آیساف» در این منطقه حضوری فعال داشته است.

در این میان روس ها نیز بیکار ننشسته اند. مسکو پس از پیوستن شبه جزیره کریمه در فروردین ماه به روسیه، از تلاش خود برای ورود به حوزه آمریکای لاتین سخن می راند.

اوایل اردیبهشت پس از حضور غیرمترقبه کشتی نظامی «لینوف» روسیه در ساحل «هاوانا» پایتخت کوبا و چهار کشتی دیگر این کشور در ونزوئلا، «سرگئی لاوروف» وزیر امورخارجه روسیه، نیز در یک سفر دوره ای به کوبا، نیکاراگوئه، پرو و شیلی در آمریکای لاتین سفر کرد تا نشان دهد مسکو حضور رقابتی در «حیاط خلوت» آمریکا را دنبال می کند.

البته بیست و هفتم اردیبهشت، لاوروف در واکنش به خبرهای اعلام شده درباره پایه گذاری پایگاه های روسیه در منطقه آمریکای لاتین با زبانی دیپلماتیک تاکید کرد «مسکو پایگاه های نظامی در آمریکای لاتین ایجاد نمی کند اما به داشتن مراکزی برای پشتیبانی از ناوهای نیروی دریایی روسیه در منطقه علاقه مند است».

به نوشته تارنمای «صدای روسیه»، وی افزود: نیروی دریایی روسیه باید فرصت این را داشته باشد تا طیف فعالیت خود در اقیانوس های سراسر جهان را گسترش دهد و این امر مستلزم وجود مراکز پشتیبانی تکنیکی و تجهیزاتی است تا در آنجا، نیروی دریای روسیه بتواند نیرو بگیرد، استراحت کند و برخی تعمیرات کوچک را انجام دهد.

چنین مواضعی نشان می دهد مطلوبیت رفتاری قدرت های بزرگ در رقابت با یکدیگر همواره مبتنی بر پیگیری راهبردهایی همچون محدودسازی، مهار و دربرگیری بوده است. چنین راهبردی در فضای رقابتی می تواند چالش ها و تنش های منطقه ای و بین المللی را بیشینه سازد.

بر این پایه شاید بتوان فضای موجود میان واشنگتن و مسکو را در قالب چنین روندی بررسی کرد زیرا رقابت میان این 2 کشور به ویژه با روی کار آمدن دولت «ولادیمیر پوتین» رییس جمهوری روسیه، به شرایطی رسیده که 2 طرف به سوی رفتارهای رقابتی با راهبرد دربرگیری و مهار حرکت کرده اند.

حضور آمریکا در آسیای مرکزی و قفقاز در چارچوب ناتو یکی از نمونه های پیگیری این سیاست از سوی واشنگتن است.

ازبکستان در آسیای مرکزی و گرجستان در منطقه قفقاز 2 کشوری محسوب می شوند که بر خلاف کشورهای دیگر این منطقه همچون تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان و ارمنستان نگاه به غرب را دنبال می کنند. از این رو، آمریکا طی یک دهه گذشته حضور فراگیر در این 2 کشور را دنبال کرده است.

در دیگر سو، روسیه که با روی کار آمدن دوباره پوتین رویکردهای سیاسی تازه ای را برگزیده، در فکر احیای قدرت و پویایی مولفه های راهبردی خود در سطح منطقه ای و بین المللی است.

بر این پایه، روسیه در گام نخست تلاش کرد در فضای «خارج نزدیک» خاکریزهای راهبردی خود یعنی کشورهای باقی مانده از اتحاد جماهیر شوروی را با استقرار پایگاه های نظامی حفظ کند. اکنون مسکو همزمان با بیشینه شدن قدرت اقتصادی ناشی از افزایش قیمت انرژی در جهان و تشدید ناآرامی ها در اوکراین، سیاست محدودسازی آمریکا در آمریکای لاتین را پیگیری می کند.

در آمریکای لاتین چهار کشور کوبا، بولیوی، ونزوئلا و نیکاراگوئه از جمله کشورهایی محسوب می شوند که طی سال های گذشته با خروج از مدار غرب، سیاست های مستقلی در پیش گرفته اند. در این میان، روسیه نیز در چارچوب سیاست دربرگیری تلاش دارد در فضای راهبردی آمریکا حضور فعال داشته باشد. سفر فروردین ماه لاوروف به این کشورها و حضور ناوهای روسی در منطقه آمریکای لاتین نشان می دهد مسکو تلاش های خود را برای افزایش فشار بر واشنگتن شدت بخشیده و همچون آمریکا گسترش منافع ژئوپلتیک و راهبردی خود را تا نزدیک مرزهای کشور رقیب دنبال می کند.

در فرجام به نظر می رسد امروز، با وجود پویش ها و چالش های راهبردی همچون بحران اوکراین، حضور ناتو در آسیای مرکزی و طرح سپر دفاع موشکی، رقابت میان آمریکا و روسیه به نقطه بیشینه ای رسیده باشد و از این پس فضای منطقه ای و بین المللی می تواند از چالش های ژئوپلتیکی میان این 2 ابرقدرت تاثیر بیشتری بگیرد.