تهران-دوشنبه؛خیلی دور،خیلی نزدیک!

خبرگزرای اسپوتنیک روسیه گزارش داد که ایران دو دفتر نمایندگی تجاری و فرهنگی خود را در شهر خجند تاجیکستان تعطیل کرده است. در همین زمینه یک منبع آگاه به شرط فاش نشدن نامش اعلام کرده که این تصمیم بنا به درخواست مقامات تاجیک بوده و آنها حدود دو هفته پیش طی یک اطلاعیه رسمی از سفارت ایران خواسته اند که این دو دفتر را تعطیل کنند.

هر چند تاکنون گزارشی در خصوص این اقدام و همچنین زمان بازگشایی مجدد این دفاتر منتشر نشده است، اما به گفته مقامات آگاه دفاتر تجاری و فرهنگی وابسته به سفارت ایران در شهر خجند به واسطه امکانات فرهنگی از قبیل کتابخانه،کمک های مالی برای انتشار کتاب به نویسندگان محلی و همچنین برگزاری اردوهای مسافرتی برای اساتید و دانش آموزان مورد استقبال مردم این شهر قرار داشت.

هر چند ایران و تاجیکستان به واسطه پیشینه تاریخی، زبان مشترک و قرابت فرهنگی از زمان استقلال این کشور در دهه 90 میلادی از اتحاد جماهیر شوروی دارای روابط نزدیکی بوده و ایران یکی از بازیگران تاثیرگذار برای خاتمه جنگ داخلی در این کشور محسوب می شود، اما طی دو سال گذشته روابط دو کشور به صورت ملموسی رو به سردی گراییده است. در همین راستا گفته می شود که یکی از دلایل اصلی تاخیر عضویت دائم ایران در سازمان همکاری های شانگهای مخالفت تاجیسکتان بوده و امسال نیز علیرغم حمایت هایی که از اتمام پروسه عضویت ایران صورت گرفت، این مساله به آینده موکول شد.

این امر به عقیده کارشناسان نشان از یک عدم توازن در سیاست خارجی ایران در قبال آسیای میانه دارد که با توجه به ظرفیت های گسترده و اشتراکات فراوان، آنچنان که باید مورد بهره برداری قرار نگرفته و سردی روز افزون روابط با کشورهای آسیای میانه نتیجه راهبردی مغفول ماندن دیپلماسی ایران در این منطقه است.

دلایل تشدید واگرایی میان ایران و تاجیکستان

در همین زمینه فرزاد رمضانی بونش کارشناس مسایل آسیای میانه در گفت و گویی با ابتکار در مورد دلایل به سردی گراییدن روابط میان دو کشور طی سال های اخیر، توضیح داد: با نگاهی به روابط میان ایران و تاجیکستان باید گفت که دو کشور دارای پیوندهای مختلف تباری، فرهنگی، نژادی و دینی بوده و پس از فروپاشی شوروی در دهه 90 میلادی روابطی صمیمانه و رو به گسترشی را تجربه کرده اند. در این رابطه می توان گفت که ایران تا سال ها از رقبای مهم روسیه در حوزه نفوذ به تاجیکستان تلقی می شد؛ اما در طول یک دهه گذشته از میزان این نفوذ کاسته شده و در سال های اخیر نیز مسایلی همچون نگرش های متفاوت، افزایش دامنه فشارهای بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای باعث شده تا چالش هایی در روابط دو کشور بروز کند.

از سوی دیگر، یکی از مسایل مهم در افزایش تنش میان ایران و تاجیکستان، سفر محی الدین کبیری رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان در تهران بود که این امر موجب واکنش مقامات تاجیک شد. این مساله با پیوند خوردن به اختلاف نظرهای سیاسی، اقتصادی و ... سبب شد تا گسل ایجاد شده در روابط میان تهران و دوشنبه عمیق تر شود.

در این رابطه باید تاکید کرد که روابط دو کشور نه تنها بهبود نیافته، بلکه با اضافه شدن چالش های دیگری به آن مانند فشار بازیگران بین المللی مثل آمریکا و عربستان، موجب شده که روابط دو کشور به نوعی وارد یک سراشیبی شود به طوری که شاهد بودیم در سفر آقای ظریف به کشورهای آسیای میانه، تاجیکستان لحاظ نشده بود.

رمضانی در بخش دیگری از سخنان خود، اظهار داشت: هر چند در سطح اعلانی روابط دو کشور عادی به نظر می رسد، اما با توجه به توقعی که دو کشور از سطح مناسبات خود در گذشته دارند، شاهدیم که در وضعیت فعلی این روابط با گفته های فعلی و توقعات گذشته ناهمخوان است. در وضعیت کنونی نوع نگاه به مسایل اقتصادی و برخی موازی کاری های صورت گرفته به همراه تلقی مقامات تاجیک از مسایل امنیت ملی خودشان، سبب شده تا روابط دو کشور در وضعیت نامطلوبی قرار بگیرد.

در این راستا ایران به عنوان یکی از عوامل اصلی ناظر بر روند صلح تاجیکستان از سوی اپوزیسیون این کشور نیز به عنوان بازیگری دیده می شود که توان ایفای نقش در تحولات تاجیکستان را داراست. اما این نکته امروزه توسط مقامات دولتی تاجیکستان به سمت تقویت ابعاد همکاری های دو جانبه با سایر کشورهای رقیب ایران مانند عربستان میل پیدا کرده است.

راهکارهای برون رفت از چالش

این کارشناس مسایل آسیای میانه در ادامه در پاسخ به این سوال که با توجه به پیوندهای عمیق فرهنگی، تاریخی، زبانی و نفوذ معنوی ایران در آسیای مرکزی شاهد هستیم که سیاست خارجی کشورمان در این حوزه با نوعی عدم توازن مواجه است و در این رابطه راهکار برون رفت از این مساله به خصوص در روابط میان ایران و تاجیکستان چیست؟ تشریح کرد: در روابط میان دو کشور توجه به افزایش دامنه نفوذ کشورهایی مانند ترکیه و عربستان در تاجیکستان امری مهم تلقی می شود. این دو کشور در حال تحکیم همکاری های چند بعدی مانند قدرت نرم، نفوذ فرهنگی و افزایش نفوذ اقتصادی بر دوشنبه هستند. در این وضعیت انتظاری که وجود دارد، این است که روابط دو کشور با توجه به پیوندهای گوناگون خود، حداقل به حالت پیشین باز گشته و چالش های موجود بر طرف شود.

برای این منظور توجه به چند عامل ضروری است. نخست اینکه یک راهبرد، راهکارهای گروهی، سیاسی و همچنین کمیته هایی برای رفع چالش های فعلی ایجاد شود تانگاه های بدبینانه، تردیدها و گمانه زنی دولت تاجیکستان نسبت به ایران مورد واکاوی و بررسی قرار بگیرد. این مساله که ایران در امور داخلی تاجیکستان مداخله می کند، باید برای مقامات این کشور حل شده تا راه حلی برای رفع ابهامات موجود ایجاد شود. در بعد دیگر این انتقاد از سوی طرف ایرانی وجود دارد که با توجه به پیوندهای عمیق میان دو کشور، تاجیک ها برای مقابله با نفوذ معنوی ایران اقدام به یارگیری با کشورهایی نظیر عربستان کرده اند. این مساله امری است که از نظر بسیاری از مقامات و تحلیل گران خیلی مطلوب تلقی نمی شود.

از سوی دیگر، ایران همانطور که در گذشته نقش عمده ای در روند صلح این کشور ایفا کرده است، در وضعیت کنونی نیز می تواند به کاهش چالش میان دولت و اپوزیسیون تاجیکستان کمک کرده و به نوعی از این دیدگاه بدبینانه بکاهد.

تاجیکستان نیز می تواند به عنوان کشوری که دارای بسترهای گوناگون همکاری با ایران است، از این وضعیت استفاده کرده و بر مبنای این بسترها نسبت به گسترش روابط خود با ایران بکوشد. به عنوان مثال تاجیک ها به عنوان یکی از کشورهای مخالف عضویت دائم ایران در سازمان همکاری های شانگهای می توانند با تغییر مشی خود به حل و فصل چالش های کنونی در میان مقامات و افکار عمومی دو کشور کمک کنند.