نفت چه زمانی واقعا ملی شد؟

محمد مصدق، 29 اسفند 1329 شیر نفت را بر روی استعمارگران بیگانه بست تا سنگ بنای نفت ملی را در کشور بر زمین بگذارد و نقطه عطفی در تاریخ صنعت نفت جهان باشد. روزی که دادگاه لاهه رای بر ملی شدن صنعت نفت ایران داد، جرقه های مبارزه با استعمار در ایران زده شد تا ستیز با استعمار و مبارزه با بیگانگان شکلی جدی و منسجم تر به خود بگیرد.

 نهضت ملی شدن نفت در دورهای شکل گرفت که ایران بزرگترین تولیدکننده نفت خاورمیانه بود و حرکت مصدق در آن دوره برای کوتاه کردن دست استعمار از منابع و سرمایه های بیشمار ایران، حرکتی ملی گرایانه در جهت حفظ منابع و منافع کشور بود که با همراهی تعدادی از فرهیختگان و علمای آن زمان از جمله آیت الله کاشانی شکل گرفت. در دوره‌ای که سرمایه‌های کشور مانند رودی به سمت کشورهای بیگانه و استعمارگران سرازیر می‌شد، مصدق بود که توانست تفکر اقتصاد غیر وابسته را در کشور رقم بزند و به شکلی جریان‌های فکری را به سمت و سوی استقلال هدایت کند.

اکنون بیش از 66 سال از اولین روزی که نفت ملی شد می گذرد و سیاستمداران و بزرگان کشور با بهره گیری از خطوط فکری مصدق در عرصه های مختلف سیاسی، داخلی و بین المللی حضور پیدا می‌کنند و با استفاده از این تفکرات استقلال طلبانه و ملی گرایانه توانسته‌اند، بندهای وابستگی را از کشورهای بیگانه ببُرند و رهاتر از همیشه به سوی استقلال در همه زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ... گام بردارند.

سالهاست نفت ایران ملی شده و امروز تمام عملیات در بحث اکتشاف، استخراج، مدیریت و بهره برداری از منابع نفتی در دست دولت ایران است اما گاها مساله ای در این زمینه مطرح می شود که آیا مصدق نفت را ملی کرد یا در آن زمان هم نفت ملی بود و منابع نفتی به ایران تعلق داشت اما ایرانی ها توان بهره برداری از آن را نداشتند؟ همچنین درباره اینکه آیا مالکیت بر منابع تنها شرط ملی شدن صنعت نفت است یا بحث مدیریت و تصمیم گیری نیز لازمه آن است صحبت هایی به میان می آید که در این زمینه نظر کارشناسان را جویا شدیم.

ملی شدن صنعت نفت در دوره مصدق اتفاق نیفتاد

در این خصوص محمد جواد عاصمی پور، مشاور وزیر نفت معتقد است: با توجه به اینکه نظام حاکم در زمان مصدق در اختیار شاه قرار داشت و مصدق در آن دوره نظام حاکم نبود، می توان گفت که ملی شدن صنعت نفت هیچگاه در دوره مصدق اتفاق نیفتاد زیرا ملی شدن مالکیت بر منابع و معادن در جهان به دلیل آنکه منابع جا به جا نمی‌شوند، اتفاق نمی‌افتد و مالکیت منابع در اختیار حکومت‌ها است و کشورها مالک منابع خود هستند.

وی افزود: مالکیت منابع و تاسیسات شرط لازم و اولیه در بحث ملی شدن صنعت نفت است اما شرط مدیریت و تصمیم گیری در خصوص منابع نفتی شرط ثانویه و مهمتر در این زمینه است که در زمان مصدق به وجود نیامد و به این دلیل می‌توان گفت که نفت در زمان مصدق هیچگاه ملی نشد.

عاصمی پور تصریح کرد: ملی شدن واقعی صنعت نفت در زمان انقلاب اتفاق افتاد که اصل دوم یعنی مدیریت و تصمیم‌گیری در بحث منابع در اختیار ما قرار گرفت. سال های پیش از انقلاب با قراردادهای امتیازی، حق بهره برداری از میادین نفتی در خشکی و دریا به شرکت های بین المللی واگذار می شد. ما به علت آنکه در تصمیم گیری‌ها نبودیم، خدمات مورد نیاز حفاری، پیمانکاری ‌ا، تجهیزات مورد نیاز و مهندسی مربوط به شرکت‌های بزرگ بین المللی بود، بنابراین صنعت داخلی نمی‌توانست پا بگیرد.

وی ادامه داد: به علت آنکه تصمیم گیری در اختیار ما نبود و قراردادهای امتیازی با شرکت‌های خارجی انجام می‌گرفت، این شرکت‌ها نیز از پیمانکاران خود در پروژه‌های نفتی استفاده می‌کردند و سال‌ها بهره برداری از منابع در اختیار شرکت‌های خارجی بود اما ملی شدن واقعی پس از انقلاب اتفاق افتاد.

وی گفت: می‌توان در پس از انقلاب تفاوت‌ها را به شکل کامل در بحث ملی شدن صنعت نفت دید به شکلی که شرکت ملی حفاری ایران از میان 46 شرکت خارجی تشکیل شد و بیش از 40 درصد هزینه‌های توسعه و نگهداشت میادین در اختیار شرکت‌های داخلی قرار گرفت. همچنین مهندسی به دست شرکت‌های ایرانی افتاد و توان داخلی شکل پیدا کرد.

این کارشناس مسائل نفت ادامه داد: اکنون اگر بخواهیم درباره غایت اقتصاد مقاومتی و استقلالی که در جمهوری اسلامی شعار اساسی بود، حرف بزنیم باید بگوییم که صنعت نفت آغازگر تمام این مسائل در کشور بود. وقتی پس از انقلاب صنعت نفت به شکل واقعی ملی شد، شرکت‌های داخلی در بحث مدیریت، مهندسی و طراحی شکل پیدا کردند.

وی عنوان کرد: در ابتدای کار پیمانکارانی که بتوانند بیش از 20 اینچ لوله کشی کنند، نداشتیم اما امروز لوله های بالای 100 اینچ در کارخانه‌های ما ساخته می‌شود. امروز پیمانکارانی که بتوانند قراردادهای نفتی را در کشور اجرایی کنند، به وجود آمده‌اند و شرکت‌های مهندسی داخلی شکل گرفته‌اند و ساخت بسیاری از قطعات را در داخل به عهده دارند.

عاصمی پور ادامه داد: اکنون بیش از 20هزار قطعه در صنعت حفاری در داخل کشور ساخته می‌شود. همچنین شرکت‌های توانمند داخلی امروز سکوهای دریایی و دکل های نیمه شناور را در درون کشور تولید می‌کنند و این مساله بیانگر توانمندی داخل در بحث صنعت نفت است.

وی با اشاره به نقش ملی شدن صنعت نفت در توسعه سایر صنایع اظهار کرد: ملی شدن صنعت نفت نه تنها در خود صنعت نفت تحولاتی را به وجود می آورد بلکه به دلیل آنکه صنعت نفت یک صنعت چند منظوره است، باعث می‌شود در توسعه سایر صنایع نیز نقش موثری داشته باشد. تاثیر ملی شدن در دو زمینه است، یکی بحث مالکیت بر منابع که در زمان پیش از انقلاب نیز وجود داشته و یکی بحث مدیریت بر منابع است که پس از انقلاب در کشور به وجود آمد.

وی افزود: ما در پیش از انقلاب تنها مالک منابع و مخازن نفتی بودیم اما پس از انقلاب مالک تاسیسات و تجهیزات نیز شدیم. همچنین در بحث مدیدریت و تصمیم گیری منابع که در پیش از انقلاب به طور کامل در اختیار ما نبود، پس از انقلاب صاحب آن شدیم. آن زمان ما دانش داخلی نداشتیم اما پس از انقلاب به لطف تصمیم گیری که در اختیار ما بود، صاحب دانش نیز شدیم.

مشاور وزیر نفت خاطرنشان کرد: پیش از ملی شدن واقعی صنعت نفت، این صنعت نقشی در توسعه سایر صنایع در کشور نداشت زیرا هر آنچه را که نیاز داشت از خارج از کشور وارد می کرد اما پس از انقلاب به دلیل قانون 51 درصد و به دلایل دیگر این صنعت ناچار شد تا در سایر بخش‌های اقتصادی و صنعتی نیز تاثیرگذار باشد و نیازهای خود را در حد توان از داخل تامین کند.

فارغ التحصیلان صنعت نفت در زمان مصدق نفت را ملی کردند

در ادامه سید رضا شادی زاده، استاد دانشگاه صنعت نفت نیز در خصوص بحث ملی شدن صنعت نفت گفت: ملی شدن صنعت نفت در زمان مصدق و توسط فارغ التحصیلان صنعت نفت رخ داد زیرا دادگاه لاهه عنوان کرده بود که ایرانی ها توان و قدرت اداره صنعت نفت را ندارند اما با پاسخ هایی که دانشجویان فارغ التحصیل دانشگاه صنعت نفت آبادان در آن زمان در دادگاه لاهه به سوالات مطرح شده دادند، دادگاه توان ایرانی‌ها را در بحث اداره صنعت نفت تایید کرد و نفت در همان زمان ملی شد.

وی افزود: وقتی دادگاه لاهه نظر داد که کارشناسان ایران می توانند صنعت نفت را اداره کنند، در حقیقت مدیریت صنعت را به ما واگذار کردند و در آن زمان بود که نفت ملی شد زیرا بحث آنها در ابتدا آن بود که مالکیت برای ایران است اما ایرانی ها نمی توانند مدیریت و نفت را تولید کنند و نفت منابع بشریت است و باید همه از آن استفاده کنند اما فارغ التحصیلان صنعت نفت و مصدق این ادعا را رد کردند و نشان دادند که ایرانی‌ها می‌توانند صنعت نفت را اداره و مدیریت کنند.

شادی زاده عنوان کرد: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز آمریکایی‌ها چنین ادعایی را عنوان کردند که اگر ایرانی‌ها فکر می‌کنند می‌توانند بدون سرمایه، مدیریت و تکنولوژی آمریکایی به تولید نفت بپردازند و از منابع نفت بهره برداری کنند؛ این مساله سرابی بیش نیست. در صورتی که در سال‌های گذشته نه تنها نشان داده‌ایم که ایرانی‌ها صنعت نفت را اداره می‌کنند، بلکه با توجه به وجود فارغ التحصیلان نفتی در بحث های بالادستی کشور به خودکفایی کامل رسیده‌ایم.

نفت ملی شد اما صنعت نفت نه

وی ادامه داد: امنیت و اقتصاد کشور به حوزه نفت مرتبط  است و در این زمینه باید از زمانی که نفت ملی شد، برای خودمان صنعت نفت ایجاد می‌کردیم. ایران علاوه بر اینکه باید سازنده قطعات و تجهیزات چاه‌ها و پالایشگاه می‌بود، باید به کشورهای دیگر نیز صادرات انجام می‌داد که متاسفانه این اتفاق رخ نداده است.

این استاد دانشگاه صنعت نفت گفت: سالانه در کشور بیش از 100میلیون دلار خرج وسایل حفاری و چاه‌ها در کشور می‌شود و ما خریدار بسیاری از تجهیزات و قطعات هستیم و کاری که در صنعت نفت کشور نسبت به تولید نفت و گاز انجام می‌گیرد، مانند کلیه فروشی است. ما با زحمت فراوان نفت را تولید می‌کنیم و آن را به خارجی‌ها ارائه می‌دهیم، اما آن‌ها هروقت بخواهند مارا تحریم می‌کنند و نفت را به یک ابزار سیاسی تبدیل کرده‌اند.

شادی زاده با اشاره به این نکته که ما در ایران صنعت نفت نداریم، بیان کرد: ما زمانی صنعت نفت داریم که نه تنها نیاز خودمان را در کشور تامین کنیم بلکه بازارهای خلیج فارس را در اختیار گرفته باشیم و به صادرات قطعات و تجهیزات تاسیسات سرچاهی بپردازیم اما چنین چیزی نداریم و می‌توان گفت که ما صنعت نفت نداریم. زمانی که تمام ابزار و وسایلی که بتوانند صنعت بالادستی را بچرخاند خودمان تولید کنیم و خدمات درون چاهی و وسایل سرچاهی و امکانات را به کشورهای دیگر صادر کردیم، می‌توانیم بگوییم که صنعت نفت داریم.

وی اظهار کرد: در ایران در بحث صنعت نفت علاوه بر اینکه به خودکفایی نرسیده‌ایم، از بازار جهانی نیز خرید می‌کنیم. ما نه تنها از بازار جهانی سهمی نداریم بلکه خودمان مشتری بازار جهانی هستیم و به این دلیل است که نمی‌توانیم بگوییم که صنعت نفت داریم. در صورتی که پس از گذشت این همه سال از ملی شدن صنعت نفت باید حداقل تعدادی از قطعات مهم را خودمان تولید می‌کردیم.

این کارشناس مسائل نفتی با بیان اینکه نفت ملی شد اما صنعت نفت نه، خاطرنشان کرد: کل صنعت نفت در ایران مدیریت و اجرا می‌شود اما بحث نبود صنعت به این معنا است که ما آن ابزارهایی که نیاز داریم را از کشورهای دیگر وارد می کنیم؛ بنابراین نمی‌توانیم بگوییم که صنعت نفت داریم. نفت ما ملی است اما صنعت نفتی که بتوانیم به کشورهای دیگر ابزارها و قطعات را صادر کنیم، نداریم.

صنعت نفت پس از انقلاب ملی شد

همچنین محمدرضا تاکایدی، قائم مقام شرکت ملی حفاری ایران در این خصوص اظهار کرد: صنعت نفت در سال 57 و پس از تاسیس شرکت ملی حفاری به شکل واقعی ملی شد زیرا تا زمانی که منابع را در اختیار داشته باشیم اما کشورهای استعمارگر در خصوص بهره برداری از آن‌ها تصمیم گیری کنند، ملی شدن نفت بی معنا است.

وی افزود: نفت در گذشته نیمه کاره ملی شد زیرا مدیریت منابع در اختیار ایران نبود و کشورهای استعمارگر در این زمینه برای ایران تصمیم گیری می‌کردند و ما تنها صاحب منابع بودیم. پس از انقلاب و با تاسیس شرکت ملی حفاری ایران، هنگامی که مدیریت منابع در اختیار ایرانی‌ها قرار گرفت تا در خصوص بهره برداری از منابع خود تصمیم گیری کنند، نفت به صورت واقعی ملی شد.

تاکایدی تصریح کرد: اکنون و پس از انقلاب مدیریت کار در صنعت نفت به عهده ما است و این مساله به خوبی رهبری و پیگیری می‌شود، زیرا اگر این مدیریت نبود در دوره تحریم‌ها نمی‌توانستیم چاه‌های متعددی را حفاری کنیم.

وی ادامه داد: در دوره تحریم علیرغم اینکه نفت از سوی کشورهای خارجی خریداری نشد اما مدیریت نفت و بهره برداری از مخازن در اختیار ما قرار داشت و با اراده و مدیریت خودمان در خصوص برداشت نفت و حفاری چاه‌های نفتی تصمیم گیری می‌کردیم.

تاکایدی عنوان کرد: ملی شدن صنعت نفت تاثیرات فراوانی بر رشد اقتصادی و به خصوص اشتغالزایی گذاشت و اکنون نیز این مساله باعث شده تا افراد زیادی در این بخش به کار گرفته شوند. امروزه مالکیت نفت در اختیار ما است و نفت کاملا ملی شده، به این معنا که مدیریت مخزن بر عهده ما است و مدیریت مخزن یعنی مالکیت واقعی.

قائم مقام شرکت ملی حفاری ایران خاطرنشان کرد: هنگامی که مدیریت در اختیار ما باشد در جهت منافع مردم و کشور گام برداشته می شود و همه می‌کوشند تا از این منابع به بهترین شکل صیانت کنند. ایران پتانسیل زیادی در جهت جهش اقتصادی بزرگ دارد و امیدواریم با برنامه ریزی‌هایی که در دولت انجام خواهد گرفت، به این مهم دست یابیم و شاهد جایگاه ویژه ایران در جهان باشیم.

بهره گیری از استعدادها و تکیه بر توان و تخصص نیروی داخلی، بومی سازی و دستیابی به تکنولوژی و دانش فنی روز دنیا گام‌هایی هستند که باید برای کمتر کردن وابستگی در بحث صنایع کشور به خصوص صنعت نفت برداشته شوند تا این صنعت که سنگ بنای ملی شدن آن از بیش از نیم قرن پیش نهاده شده، بیشتر از همیشه ملی شود و حتی توان آن را داشته باشد تا دانش و تولیدات خود را به کشورهای دیگر صادر کند.

‌امروز با گذشت بیش از 66 سال از ملی شدن نفت، ایران می تواند در صحنه رقابت با کشورهایی که دعوی قدرت دارند با کمک "مصدق"ها و با بهره گیری از تفکرات استقلال طلبانه و ملی گرایانه آنها، بازی را به سود خود رقم بزند و پرچمدار استقلال، توسعه و رشد اقتصادی در منطقه و جهان باشد.