پشت پرده سفر ملک سلمان به اندونزی

 شاه عربستان در حالی برای اولین بار به اندونزی سفر کرد که اهداف پشت پرده این سفر بویژه در زمینه توسعه وهابیت در این کشور بیشتر از تعاملات دوجانبه مد نظر مقامات سعودی بود.

نشریه آمریکایی آتلانتیک در گزارشی به بررسی سفر اخیر سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی به اندونزی و تبعات این دیدار بر روند تأثیرگذاری عربستان در اندونزی و افزایش گرایش های سلفی در این کشور پرداخته است. در این مقاله آمده است:

هنگامی که ملک سلمان در روز 1 مارس سال 2017 به اندونزی سفر کرد، به اولین شاه عربستان سعودی تبدیل شد که به بزرگترین کشور مسلمان از نظر تعداد ساکنان سفر کرده است. مسئولان جاکارتا امیدوار بودند که این سفر به تقویت مبادلات تجاری و تضمین سرمایه‌گذاری‌های خارجی با ارزش 25 میلیارد دلار شود، اما وقتی شاه عربستان تنها با یک معامله جدید به ارزش یک میلیارد دلار موافقت کرد، امیدهای آنها ناامید شد.

این گزارش می‌افزاید که عربستان طی دهه‌های گذشته سرمایه‌گذاری‌های مختلفی را برای تأثیرگذاری بر فرهنگ و دین مردم اندونزی انجام داده است. کریس چاپلین پژوهشگر آکادمی پادشاهی هلند در مطالعات جنوب شرق آسیا می‌گوید که سفر کنونی پادشاه عربستان اوج این رویکرد به شمار می رود و ممکن است به توسعه دامنه فرهنگی عربستان در اندونزی منجر شود. چاپلین در این زمینه می‌گوید: در حقیقت نگاهی به حجم اطرافیان پادشاه باعث غافلگیری انسان نمی‌شود وقتی می‌بینیم که موجی از فعالیت‌های هم‌گرایی و ایجاد شبکه‌ها و آشنایی بین فارغ‌التحصیلان اندونزیایی در دانشگاه عربستان به‌ وجودآمده است.

عربستان از سال 1980 ، میلیون‌ها دلار برای صادرات نسخه سلفی خود از اسلام به جامعه متسامح و چند بعدی اندونزی هزینه کرده است. عربستان بیش از 150 مسجد در این کشور احداث کرده است. این در حالی است که حدود 800 هزار مسجد در اندونزی وجود دارد. ریاض همچنین اقدام به تأسیس یک دانشگاه بزرگ مجانی در جاکارتا و احداث بسیاری از آکادمی‌های تدریس زبان عربی کرده و بیش از صد مدرسه داخلی با کتاب ها و مدرسان ویژه تأسیس کرده است . این در حالی است که در اندونزی بالغ بر 13 تا 30 هزار مدرسه داخلی وجود دارد. ریاض مفتیان و مدرسان را در این مدارس به کار می‌گیرد و هزاران بورس تحصیلی به فارغ‌التحصیلان این مدارس برای تحصیل در عربستان اعطا می‌کند. تمامی این ابزارها خود بخشی از شبکه تأثیرگذاری عمیق عربستان در اندونزی است.

دین وحید کارشناس مسائل مربوط به سلفی‌گری در اندونزی در دانشگاه اسلامی دولتی در جاکارتا می گوید که ورود سلفی گری به اندونزی بخشی از پروژه جهانی عربستان برای انتشار نسخه ویژه خود از دین در جهان اسلام است.

جنبش‌های سلفی در واکنش به استعمار اروپایی در خاورمیانه در قرن هجدهم به وجود آمد ، اما در عربستان به دست محمد بن عبدالوهاب گسترش ویژه ای پیدا کرد. در نهایت ائتلاف بین عبدالوهاب و آل سعود در سال 1744 باعث تقویت وهابیت شد تا به عنوان ستون فقرات معنوی دولت سعودی خود را معرفی کند. هنگامی که عربستان در قرن بیستم از طریق منابع نفتی به ثروت رسید، از منابع گسترده‌ای که در اختیار داشت، برای ترویج ایدئولوژی خود در خارج از مرزها استفاده کرد.

گزارش این مجله آمریکایی تأکید دارد که قلب سلفی اندونزی در آکادمی مطالعات اسلامی و عربی می تپد. این مرکز همان دانشگاهی است که با تأمین مالی کامل عربستان سعودی در جنوب جاکارتا تأسیس شده است و یک روز پیش از سفر پادشاه عربستان به اندونزی محوطه این دانشگاه مملو از جمعیت شده بود.

یکی از دانشجویان این مدرسه که مانند سایر پسران دانشجو ریش بلند و نرمی دارد و لباس بلندی به تن کرده، ابراز امیدواری می‌کند که این سفر به هم‌گرایی بین دو کشور منجر شود. وی امیدوار است که بتواند تحصیل خود را در عربستان سعودی کامل کند. آکادمی علوم اسلامی و عربی در سال 1980 با هدف انتشار زبان عربی افتتاح شد. در این آکادمی هیچ چیزی به زبان رسمی کشور اندونزی یعنی باهاسا تدریس نمی‌شود و هیچ کلمه‌ای به زبان اندونزی حتی در دیوار نوشته های سرویس بهداشتی به زبان باهاسایی در آن دیده نمی شود. تحصیل در این دانشگاه برای دانشجویان آن که بالغ بر 3500 نفر هستند، رایگان است. موسیقی در این دانشگاه ممنوع است و تماشای تلویزیون و خندیدن با صدای بلند و اختلاط بین زنان و مردان نیز جز موارد ممنوعه به شمار می‌رود. پسران به صورت مستقیم در کلاس‌های درس یکی از طبقات این دانشگاه حاضر می‌شوند و دانشجوبان دختر از طریق پخش مستقیم ویدیوئی این کلاس ها در طبقه ای دیگر دروس را دنبال می کنند.

وزارت امور دینی اندونزی در سال 2015 خبر داد که این دانشگاه تلاش دارد چهار شاخه جدید را در سایر مناطق کشور تأسیس کند. حامد السلطان رئیس بخش زبان عربی دانشگاه سعودی در جاکارتا اطمینان دارد که چهار شاخه جدید این دانشگاه در پاییز سال جاری میلادی افتتاح خواهد شد. البته افتتاح این شاخه‌های جدید نیازمند چراغ سبز وزارت امور دینی اندونزی است که نسبت به تاثیر این دانشگاه ها در رویکرد تسامحی دین اسلام در اندونزی و فلسفه دولت اندونزی موسوم به بانکاسیلا ابراز نگرانی کرده است.

محمد عدلین سیلا از وزارت امور دینی اندونزی صریح‌ترین مواضع را در این رابطه مطرح کرده و می‌گوید: ما نسبت به برخی فارغ‌التحصیلان آکادمی علوم انسانی و عربی که از بزرگ‌ترین حامیان داعش شده اند، نگران هستیم.

یولیل ابشر عبدالله یکی از فارغ‌التحصیلان این دانشگاه که در حال حاضر شبکه ای تحت عنوان شبکه اسلام لیبرالی را مدیریت می‌کند، فاش می‌کند که فضای اعتقادی دانشگاه در زمانی که وی در دهه نود در آن تحصیل می کرد، فضایی سرکوبگرانه بوده است. وی می گوید: اعتقاد در این دانشگاه یک موضوع الزامی است و تنها وهابی ها در آن تدریس می کنند. من به صراحت می‌گویم که دیدگاه‌های این دانشگاه با دیدگاه‌های سنتی اسلامی در اندونزی مبتنی بر تسامح و آرامش متناقض است.

علاوه بر آکادمی علوم اسلامی و عربی ، سالیانه صدها دانشجوی اندونزیایی بورس تحصیلی دانشگاه‌های عربستان می‌شوند. آنها در عرض چند دهه به فارغ‌التحصیلان تأثیرگذار در کشورهای خود تبدیل می‌شوند. حبیب رزق مؤسس جبهه مدافعین اسلام که یک مؤسسه افراط‌گرا و مرتبط با خشونت‌های دینی است ، در آکادمی علوم اسلامی و عربی و دانشگاه ملک سعود در ریاض تحصیل کرده است. جعفر عمر طالب مؤسس جماعت مسلح سلفی "اردوگاه جهاد" نیز در آکادمی علوم اسلامی و عربی تحصیل کرده است. تعدادی دیگر از شخصیت‌های راست‌گرا و تندروی اسلامی نظیر هدایة نور وحید نیز که سه بورس تحصیلی از جامعة المدینه دریافت کرده، و سیاست مداری مشهور در اندونزی است نیز در این دانشگاه تحصیل کرده است.

این گزارش آمریکایی می‌افزاید که فارغ‌التحصیلان آکادمی علوم اسلامی و عربی نیز خودشان مدارس اسلامی داخلی در اندونزی تأسیس می‌کنند. دین وحید در این رابطه می‌گوید که عربستان بسیاری از صد مدرسه داخلی مربوط به سلفی ها در داخل اندونزی را با کتاب‌های درسی و مدرسان و بویژه مدرسان علوم عربی مجهز می‌کند. برای بسیاری از خانواده‌های فقیر ، این مدارس داخلی به علت رایگان بودن تحصیل تنها گزینه عملی برای آموزش فرزندانشان است، حتی اگر با ایدئولوژی تدریس شده در این مدارس تناسبی نداشته باشند.

فعالیت های تبلیغی وهابیت سعودی به مناطق دوردست اندونزی نظیر منطقه اژه نیز رسیده است که در غربی ترین بخش این کشور قرار دارد و در اثر سوانح طبیعی نظیر سونامی در سال 2005 ویران شده است. محمد عبدالله الشعیبی سفیر عربستان در اندونزی در این رابطه می‌گوید: ما چندین مسجد و بیمارستان و مدرسه در آنجا احداث کرده ایم و آکادمی نیز برای تدریس زبان عربی تاسیس کرده ایم .

بنا به اعلام این گزارش، یکی از عواملی که عربستان را در مقابله در برابر پیشروی فرهنگی سعودی‌ها مردد می کند، سهم اختصاص داده شده برای حج ساکنان اندونزی است. اندونزی از بیشترین سهم حاجی در بین کشورهای جهان برخوردار بوده و 221 هزار حاجی در مراسم حج سال گذشته داشت. دادی دارمادی یک پژوهشگر دانشگاه صیارف هدایة ‌الله و کارشناس مسأله حج می‌گوید که لیست انتظار برای عزیمت به حج در برخی از مناطق این کشور بالغ بر 10 سال طول می کشد و ریسک کردن در مورد کاهش سهم حجاج اندونزی می تواند واکنش منفی مردم را به دنبال داشته باشد.

با وجود اهمیت موضوع سهمیه حج اندونزی ، اما مهم‌ترین محور مذاکرات سلمان بن عبدالعزیز در سفر انجام شده، تروریسم بود. الشعیبی در این رابطه به روزنامه‌نگاران گفت که توافق‌نامه مبارزه با تروریسم مهم‌ترین توافق‌نامه امضا شده در اندونزی در هفته جاری خواهد بود. دین وحید معتقد است که گرایش رو به رشد سلفیت جهادی در اندونزی وجود دارد. دلارهای سعودی سهم عمده ای در تأسیس یکی از مهم‌ترین مدارس داخلی جهادی در اندونزی داشته است که مدرسه المکمن در مرکز جاوه است. همچنین جماعت تروریستی اندونزی موسوم به جماعت اسلامی نیز با تامین مالی جمعیت‌های خیریه عربستان در اوایل هزاره سوم اداره می شدند. جریان های سلفی در این کشور شبکه‌های تلویزیونی ، شبکه یوتیوب و فیس بوک و کانال های تلگرام را فضای مناسبی برای ارائه دیدگاه‌های افراط‌گرایانه به ساکنان اندونزی و تلاش برای همگرایی آنها با داعش قرار داده اند. این موضوع را گزارش سال 2017 آکادمی تحلیل سیاست ها و درگیری ها مورد توجه قرار می دهد.

نافا نورانیة یکی از پژوهشگران این آکادمی می‌گوید: ما دلایلی در اختیار داریم که نشان می‌دهد سلفی گرایی به سمت تندروی و گرایس به سمت نسل داعش پیش رفته است. سلفی گری پلی برای رسیدن به افراط گرایی از سوی برخی افراد است و البته برخی افراد دیگر را نیز از پیوستن به این رویکردها منع می کند.

از مدت ها پیش عربستان سعودی به دنبال تبلیغ این دیدگاه است که نسخه ارائه شده از سوی این کشور مخالف افراط‌ گرایی و خشونت است. در همین راستا ریاض با آمریکا در روند مبارزه با گروه های تروریستی از القاعده گرفته تا داعش همکاری می کند. اما تجربه تاریخ معاصر اندونزی نشان می‌دهد که فرق مشخصی بین رویکردهای سلفی و مبارزات مسلحانه تروریستی وجود ندارد.

یحیی خلیل ستاقف از سازمان نهضلاتول علما در این رابطه می‌گوید: ما نیاز داریم که ملک سلمان افراط‌گرایی را با عبارت‌های واضح و مشخص محکوم کند، در غیر این صورت سفر وی به اندونزی در راستای حمایت بیشتر از جنبش‌های رادیکال اسلام‌گرا در این کشور تفسیر می‌شود. این در حالی است که در افکار عمومی این رویکرد وجود دارد که جنبش‌های رادیکال مذکور مرجع عقیدتی خود را از وهابیت سعودی می‌گیرد و انواع مختلفی از حمایت ها را از دولت این کشور دریافت می‌کنند.

شاید بتوان گفت اندونزی بزرگ‌ترین عرصه برای دیپلماسی فرهنگی عربستان به شمار می‌رود، اما تنها کشور در این عرصه نیست. عربستان شاخه ای از دانشگاه الازهر مصر را در دهه هشتاد تاسیس کرد و از بوسنیایی ها حمایت کرده و گرایش های سلفی را با احداث مدارسی در دهه نود در این کشور توسعه داد. این کشور از مدارس دینی وهابی در پاکستان و افغانستان قبل از موجودیت طالبان حمایت های گسترده مالی می کرد. ریاض بالغ بر 25 هزار روحانی وهابی را طی سالهای 2011 تا 2013 به هند اعزام کرده است.

البته در شرایط کنونی سؤال مطرح می‌شود که با وجود نوسانات اقتصاد عربستان و انجام اقدامات صرفه‌جویی داخلی در این کشور ، آیا تلاش‌های دولت عربستان همچنان بر فعالیت‌های تبلیغاتی در دنیا متمرکز شده یا این تلاش‌ها کاهش پیدا کرده است. چاپلین در این رابطه می‌گوید مدارس داخلی سلفی و آموزش دینی برگرفته از عربستان دیگر ضرورتی ندارد که بر کمک‌های عربستان استوار باشد، چرا که مسئولان این مدارس مهارت باورنکردنی در جمع‌آوری اعانه وپول از داخل اندونزی به دست آورده اند.

این گزارش در پایان می افزاید: افزایش فعالیت‌های افراط‌گرایانه و جاذبه‌های زبان عربی و گروهک‌های سلفی جهادی در اندونزی فضای جذابی را برای سلفیت ایجاد کرده است،عربستان سعودی کم کم سود هزینه‌ها و تلاش‌های صورت گرفته در گذشته را می چیند. شایبد این روند به ایجاد نظام وهابی جدید و کاملا خودمختار در اندونزی منجر شود.