نگاهی به زندگی و مرگ آخرین سلطان قاجار

صحبت از خدمت یا خیانت سلطنت قاجار نیست. چه اینکه دودمان قاجار بیش از هر سلسله دیگری ایران را در عقب‌ماندگی و واماندگی نگه داشت. سلاطینی که یکی بعد از دیگری آمدند و بیش از هر چیز سعی در توسعه حرمسراهای خود داشتند و ایران را چون ملک شخصی می‌انگاشتند. با این همه در میان این سلاطین بودند چهره‌هایی که گاهی و فقط گاهی به مسیر اسلاف خود نمی‌رفتند. احمد شاه قاجار در زمره همین محدود شخصیت‌ها شمرده می‌شود.

احمد شاه قاجار نهم اسفند 1308 که در آن سال با 28 فوریه 1930 میلادی مصادف بود و درست 4 سال و 4 ماه پس از خلع قاجاریه از سلطنت ایران در 32 سالگی در پاریس و در شرایطی که در تبعید به سر می‌برد، درگذشت. وی دچار اضافه وزن و بیماری کلیوی بود. احمدشاه را در تیرماه 1288 در 12 سالگی برجای پدرش نشانده بودند که سه سال و چند ماه پس از کودتای رضا خان، از سلطنت خلع شده بود. احمد شاه به اراده خود به اروپا رفته بود که دیگر به او اجازه بازگشت داده نشده بود. از بررسی خاطرات رجال آن زمان و رفتار احمد شاه چنین بر می‌آید که نمی‌توان نسبت به وطن‌دوستی او تردید کرد. وی بر خلاف دیگر سلاطین قاجاریه، فردی نسبتا آگاه بود و بر اوضاع وقوف داشت و سیاست‌ها را می‌شناخت و راه گریز از آن‌ها را می‌دانست ولی وسیله و امکانات او محدود بود؛ نه ارتشی قابل ملاحظه داشت و نه بودجه کافی. اوضاع زمان و مداخله بیگانه هم مانع از آن بود که بتواند اقدامی کند. او در23 سالگی با مهارت تمام کودتای رضاخان ـ سید ضیاء را از سر گذرانیده بود. احمد شاه قاجار که در 9 آبان 1304 از سلطنت خلع شده بود در سن 32 سالگی در پاریس به علت بیماری کلیه درگذشت. هیچ یک از مقامات دولتی در مراسم تشییع وی شرکت نکردند. احمد شاه قاجار هفتمین و آخرین پادشاه سلسله قاجار در 1275شمسی در تبریز متولد شد. وی که قبل از رسیدن به مقام سلطنت «احمد میرزا» خوانده می‌شد، مانند پدرش محمدعلی شاه معلمان و مربیان روسی داشت. «اسمیر نوف» معلم روسی او که افسر ارتش روسیه بود در او نفوذ فراوان داشت. احمد میرزا در10 سالگی ولیعهد شد و در 13 سالگی متعاقب فتح تهران توسط مجاهدین مشروطه‌خواه و پناهنده شدن پدرش به سفارت روسیه ـ تیر 1288 ـ به سلطنت رسید. با این حال تا 18 سالگی و رسیدن به سن قانونی نقشی در اداره کشور نداشت و «عضدالملک» بزرگ خاندان قاجار که از سوی شورای متشکل از علما و برخی نمایندگان مجلس اول و سران مجاهدین به نیابت سلطنت برگزیده شده بود، زمام امور را عهده‌دار بود. احمد میرزا در اردیبهشت 1292 با دختری از سران قاجار ازدواج کرد. یک سال بعد با رسیدن به سن قانونی در تیر 1293 تاجگذاری کرد و 17 سال پادشاه بود. در طول این مدت مانند پدربزرگ و جد خود سفرهای متعددی از طریق استقراض از بانک‌های خارجی به اروپا انجام داد. سفر اول وی که در آبان 1298 آغاز شد، 7 ماه و سفر دوم وی که در بهمن 1300 شروع شد 10 ماه به درازا کشید. در سال‌های پادشاهی احمد شاه ایران شاهد حوادث متعددی بود. اعدام شیخ فضل‌الله نوری ـ مرداد 1288 ـ فرار محمدعلی شاه از ایران ـ شهریور 1288 ـ اولتیماتوم روسیه به ایران ـ اردیبهشت 1290 ـ به توپ بستن بارگاه امام رضا (ع) توسط نظامیان روسیه ـ فروردین 1291 ـ قیام مردم بوشهر علیه نظامیان انگلیس ـ مرداد 1294 ـ قیام شیخ محمد خیابانی ـ فروردین 1299ـ قیام میرزا کوچک‌خان جنگلی ـ خرداد 1299 و کودتای رضاخان پهلوی ـ اسفند 1299ـ مهم‌ترین رویدادها و حوادث دوران 17 ساله پادشاهی احمد شاه قاجار بود. در صحنه بین‌المللی نیز وقوع جنگ اول جهانی ـ تیر 1293 ـ انقلاب بلشویکی در روسیه ـ آبان 1296 ـ و تاسیس جامعه ملل ـ تیر 1297 ـ مهم‌ترین رخدادهای خارجی دوران حکومت وی بود. سال‌های جنگ اول جهانی بحرانی‌ترین سال‌های حکومت احمد شاه بود. با آنکه احمد شاه در نطق افتتاحیه مجلس سوم شورای ملی دولت ایران را بی‌طرف خواند، در سال‌های جنگ، ایران به اشغال روسیه و انگلیس و عثمانی درآمد، سپس قرارداد 1919 به این اشغال‌گری رسمیت بخشید و سبب تجزیه ایران شد. در این سال‌ها احمدشاه در ازای دریافت حقوق از روسیه و انگلیس در برابر طرح‌های آنان سکوت می‌کرد و با روی کار آمدن رئیس‌الوزراهای مورد نظر آنان در کشور مخالفت نمی‌کرد. در سال‌های پایانی حکومت وی کودتای مشترک رضاخان و سیدضیاءالدین طباطبائی، به وقوع پیوست. سیدضیاء پس از کودتا فرمان نخست‌وزیری خود را از احمدشاه دریافت کرد. اما کابینه وی 100 روز بیشتر دوام نیافت. پس از آن قوام‌السلطنه، مشیرالدوله، مستوفی‌الممالک و سپس رضاخان مامور تشکیل کابینه شدند.
در دوران حکومت رضاخان مقدمات سلب قدرت از احمد شاه و انقراض سلسله قاجار فراهم شد و این سلسله نهایتاً به موجب مصوبه‌ای که در آبان 1304 در مجلس شورای ملی به تصویب رسید، منقرض شد. بدین ترتیب احمد شاه که دو سال قبل از این مصوبه و مقارن کودتای رضاخان در اروپا به سر می‌برد از سلطنت خلع و برادر و ولیعهد او محمدحسن میرزا به شکل موهن و تحقیرآمیزی از ایران خارج شدند.

احمد شاه سه سال پس از خلع شدن از مقام سلطنت در 32 سالگی در یکی از بیمارستان‌های پاریس درگذشت. جنازه او طبق وصیتش به عراق حمل شد و در کربلا نزد مقبره پدرش به خاک سپرده شد. از مقامات دولتی ایران هیچ یک در مراسم تشییع جنازه او شرکت نکردند.

او دومین پسر محمدعلی شاه و اولین فرزند پسر او از ملکه جهان بود که در هنگام ولیعهدی پدرش به‌دنیا آمد و پس از فتح تهران و خلع پدرش توسط یک مجلس عالی از رجال و بزرگان مملکت در ۱۲ سالگی به سلطنت رسید.

تا رسیدن او به سن بلوغ و تاجگذاری در تیر ۱۲۹۳ ابتدا عضدالملک و سپس ناصرالملک از سران ایل قاجار نایب‌السلطنه بودند. دوران کودکی او در تبریز سپری شد. احمد فوق العاده مورد توجه و علاقه پدر و مادرش بود در همان سال اول سلطنت محمدعلی شاه در ده سالگی به عنوان ولیعهد تعیین شد.
او در سن هفده سالگی (یک سال پیش از تاج گذاری) با بدرالملوک والا که پدرش شاهزاده ظهیرالسلطان والا نوه عباس میرزا بود، ازدواج کرد. این ازدواج توسط مادر احمد شاه، ملکه جهان ترتیب داده شد و عروس که در آن هنگام ۱۲ ساله بود در تنها مدرسه دخترانه تهران درس می‌خواند. مراسم عقد با تشریفات مفصلی انجام شد. حاصل این ازدواج دختر بزرگ احمد شاه، ایران‌دخت بود.

گفته می‌شود بدرالملوک بسیار زیبا بود و احمدشاه به او علاقه داشت. اغلب او را به تالار آینه قصر می‌برد و به انعکاس عکس او در آینه‌ها می‌نگریست و می‌گفت: «در اینجا من فقط یک بدرى ندارم بلکه هزاران بدرى دارم». با وجود این علاقه چون بدرالملوک پدر خود را شایسته‌تر از احمدشاه می‌دانست بین آن‌ها اختلاف افتاد و این ازدواج منجر به جدایی شد.

احمدشاه سه بار دیگر نیز ازدواج کرد و از این ازدواج‌ها صاحب دو دختر به نام‌های همایون دخت قاجار و مریم قاجار و یک پسر به نام فریدون قاجار شد اندکی پس از کودتای اسفند ۱۲۹۹ و قدرت گرفتن سردار سپه به اروپا رفت و پس از آنکه سردار سپه به وفاداری به شاه سوگند خورد باز به ایران برگشت.

او بیش از هرچیز نگران وضع خود بود و به وضعیت نابسامان کشور چندان وقعی نمی‌نهاد. با قدرت گرفتن سردار سپه و تحمیل خود به احمد شاه به عنوان نخست وزیر و ناخوشی اوضاع احمدشاه دلیل برآن شد که وی باز به اروپا و فرنگستان برود.

درهنگامی که او در آن‌جا بود با رای مجلس موسسانی که سردار سپه ترتیب داده بود با از قدرت برکنار کردن آخرین «شاه» دودمان قاجار شاهنشاهی قاجاریان را به پایان رساند.

وی در اسفندماه سال ۱۳۰۸ خورشیدی بر اثر ورم کلیه و اضافه وزن در «نویی سور سن» در حومه پاریس در گذشت.جسد او به عتبات عالیات حمل و در کنار پدر خود در کربلا دفن شد.