دار و دستۀ مسعود رجوی در سینمای ایران

 فیلم‌های «امکان مینا»، «سیانور» و «ماجرای نیمروز» حرکت تازه سینما به سمت ژانر سیاسی است

در یک سال گذشته سه فیلم سیاسی با موضوع فعالیت های سازمان مجاهدین ساخته شده است، «ماجرای نیمروز» به کارگردانی محمدحسین مهدویان جدیدترین فیلمی است که به این موضوع پرداخته است.



شاید تا چند سال پیش اثری جدید به جز آنچه در سال‌های قبل در ژانر سیاسی و درباره فعالیت‌های سازمان مجاهدین در سینمای ایران ساخته شده بود کمتر پیدا می شد، اما در سال‌های اخیر علاقه کارگردان‌ها به سمت و سوی موضوعات سیاسی رفت. پرداختن به این موضوع از جشنواره سال گذشته فیلم فجر کلید خورد و کمال تبریزی با فیلم سینمایی «امکان مینا» و بهروز شعیبی با فیلم «سیانور» آغازگر روایت قصه و فعالیت های این گروه بعد از چندین سال در سینمای ایران بودند. بعد از گذشت یک سال جشنواره سی و پنجم نیز رنگ یک فیلم سیاسی با موضوع سازمان مجاهدین را به خود دید.

محمدحسین مهدویان که سال گذشته فیلم تحسین شده «ایستاده در غبار» را در جشنواره داشت امسال در دومین تجربه بلند سینمایی‌اش سراغ همین موضوع رفت و فیلمی خوش ساخت را کارگردانی کرد. البته در میان فیلم‌هایی که با این موضوع ساخته شده اند و تعدادشان به انگشتان دست هم نمی رسد آثار دیگری از جمله «پادزهر» ساخته بهرام کاظمی و «تعقیب سایه‌ها» به کارگردانی علی شاه‌حاتمی نیز بودند که به طور غیر مستقیم به ترورهای سال های اول انقلاب پرداختند.

به بهانه نمایش فیلم «ماجرای نیمروز» در روزهای جشنواره سی و پنجم در این گزارش نگاهی داشتیم به تمام آثاری که در طول این سال‌ها با موضوع فعالیت های سازمان مجاهدین ساخته شدند. در کنار فیلم‌های سینمایی با این موضوع ساخته شده‌اند نام چند فیلم مستند نیز به چشم می‌خورد که در پایان نامشان ذکر شده است.

توهم/ سعید حاجی میری/ سال 1364

دهه شصت آغاز توجه کارگردان‌های سینمای ایران به موضوع مجاهدین در آثارشان بود. در همان سال‌های ابتدایی دهه شصت بودند فیلمسازانی که حتی به طور غیرمستقیم فعالیت‌های گروهک تروریستی منافقین را دستمایه ساخت آثارشان قرار دادند. اما اولین فیلمی که به طور مستقیم به این گروه تروریستی و فعالیت‌هایشان پرداخت، «توهم» ساخته سعید حاجی میری بود. حاجی میری در سال 1364 سراغ این موضوع رفت و «توهم» را با فیلمنامه‌ای از خودش تهیه کرد. داستان «توهم» درباره دو تن از اعضای سازمان مجاهدین است که در یک خانه تیمی پناه گرفته‌اند. یکی از آنها نسبت به مواضع فکری وسیاسی سازمان تردید دارد، اما دیگری همچنان بر ادامه راه راسخ است آن دو به دنبال حادثه‌ای خیال می‌کنند که به محاصره نیروی انتظامی گرفتار شده‌اند، تلاش می‌کنند تا اسناد درون سازمانی را در آتش بسوزانند و با نیروهایی که به آن‌ها هجوم آورده‌اند مقابله کنند. در این کشاکش آن که نسبت به سازمان در تردید است، می‌گریزد و دیگری دوست رابط خود را که وارد خانه شده است به اشتباه از پا درمی‌آورد. جلیل فرجاد، سید محمدرضا عالی پیام، ملیحه نظری، علی جاویدان، رضا بنفشه خواه و محسن صادقی در این فیلم سینمایی به ایفای نقش پرداختند و جلال مقامی نیز مدیریت دوبلاژ این اثر را بر عهده دارد. «توهم» تابستان امسال بعد از چندین سال از شبکه افق به روی آنتن رفت.

بایکوت/ محسن مخلباف/ سال 1364

یکی از مهمترین آثار سینمای ایران که در دسته‌بندی ژانر سیاسی قرار می‌گیرد فیلم سینمایی «بایکوت» به کارگردانی محسن مخلباف است، داستان «بایکوت» درباره جوانی به نام واله معصومی است که عضو یک گروه مارکسیستی است و علیه رژیم شاه فعالیت می‌کند، او در نهایت توسط ساواک دستگیر می‌شود. آشنایی با یک زن و شوهر مبارز سیاسی مسلمان و برخوردهای هم‌حزبی‌هایش بیرون از زندان باعث می‌شود که واله نسبت به ایدئولوژی خود دچار تردید شود. در نهایت، او اعدام می‌شود و اعضای حزب از او یک قهرمان حزبی می‌سازند. مخلباف در این فیلم احزاب سیاسی دوره پهلوی و فعالیت‌هایشان را بررسی می‌کند. حضور مجید مجیدی کارگردان مطرح این سال‌های سینمای ایران به عنوان بازیگر در این فیلم یکی از نکات جالب توجه است. در کنار مجیدی محمد کاسبی و زهره سرمدی نیز در فیلم مخلباف ایفای نقش کردند.

دست‌نوشته‌ها/ مهرزاد مینویی/ سال 1365

تنها فیلم کارنامه هنری مهرزاد مینویی که به عنوان تدوینگری شانخته شده در سینمای ایران مطرح بود «دست‌نوشته‌ها» نام دارد. مهرزاد مینویی قبل و بعد از کارگردانی این فیلم سینمایی که موضوعش درباره فعالیت‌های سازمان مجاهدین است به حرفه تدوین و مونتاژ مشغول بود. تا اینکه در سال 1365 تصمیم گرفت اولین و آخرین فیلمش را با موضوعی سیاسی کارگردانی کند. نکته جالب اما فیلمنامه این اثر است که به قلم بهروز افخمی به نگارش درآمده است. داستان «دست نوشته‌ها» درباره فردی به نام حسین معتمد است که قبلاً عضو کمیته انقلاب اسلامی بوده. او به دلیل نقض مقررات از کمیته اخراج شده و حالا راننده تاکسی است. جرم او این بوده که در جریان یک تعقیب و گریز، از اتومبیل شخصی یک رهگذر استفاده کرده و بعد همین موضوع منجر به خسارات جانی و مالی شده است. از یک خانه تیمی سندی به دست می آید که نشان می دهد نقشه ترور حسین معتمد کشیده شده است. کمی قبل از آن، جوانی به نام منصور انتصاری به معتمد مراجعه می کند و می گوید که مأمور اجرای طرح ترور اوست، اما چون خودش از سازمان بریده، حاضر به کار نیست. او قصد دارد اطلاعاتش را در اختیار معتمد بگذارد، اما آنچه می داند، کمکی به یافتن سرنخ مطمئنی نمی کند. معتمد اجازه می دهد که منصور به نقش خود در سازمان ادامه دهد تا با تعقیب او بتواند سرنخ های بیشتری پیدا کند. در همان حال، کمیته نیز که در تعقیب ماجراست، معتمد را از دخالت در موضوع برحذر می دارد تا قانون، خود به موضوع رسیدگی کند. منصور توسط سازمان کشته، و معتمد دستگیر و به یک خانه تیمی برده می شود. خانه توسط مأموران کمیته محاصره می شود. معتمد به کمک یکی از توابین که در خانه تیمی نفوذ کرده از داخل و مأموران کمیته از خارج، عده ای را کشته و بقیه را دستگیر و خانه را تصرف می کنند. داستان معمایی و حادثه‌ای این فیلم در اواسط دهه شصت مورد توجه توجه قرار گرفت. نکته جالب توجه دیگر در این فیلم نیز نقش‌آفرینی جلیل فرجاد است که در فیلم دیگری (توهم) نیز با موضوع سازمان مجاهدین ایفای نقش کرده. به جز فرجاد، امیر وطن زاد، منوره جوهری، شاپور بخشایی و... نیز در این فیلم بازی کرده اند.«دست نوشته ها» برنده جایزه بهترین تدوین از پنجمین جشنواره فیلم فجر شد.

امکان مینا/ کمال تبریزی/ سال 1394

کمال تبریزی بعد از چند دهه فیلمسازی سال گذشته سراغ موضوعی سیاسی رفت و فیلم «امکان مینا» با موضوع فعالیت‌های پشت پرده سازمان مجاهدین را کارگردانی کرد. «امکان مینا» ساخته‌ای سیاسی از تبریزیبا فیلمنامه ای از فرهاد توحیدی بود، فیلمی که خیلی‌ها آن را اثری ضعیف و شعاری از تبریزی دانستند. «امکان مینا» در بخش سودای سیمرغ سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر برای اولین بار به نمایش در آمد و از مرداد ماه امسال نیز فرصت اکران عمومی پیدا کرد. با وجود اینکه فیلم تبریزی در جشنواره در چندین رشته نامزد دریافت جایزه شد اما در اکران عمومی نتوانست موفقیتی کسب کند. داستان این فیلم درباره زوجی جوان به نام مهران و مینا است که در ابتدا زندگی آرامی دارند و در کنار هم خوشبت‌اند. مهران که خبرنگار خبرگزاری است و مدام با دبیرش به دلیل عدم چاپ حقایق مشکل دارد، براثر بمباران منطقه‌ای که همسرش در آن جا مشغول به تحصیل در آموزشگاه دخترانه و آماده‌سازی خود برای شرکت در کنکور است متوجه فعالیت‌های مشکوک وی می‌شود و مخاطب در ادامه داستان متوجه عقاید مینا و همکاری‌اش با گروهک منافقین می‌شود. مینا ساداتی و میلاد کی‌مرام بازیگران اصلی فیلم تبریزی بودند.

سیانور/ بهروز شعیبی/ سال 1394

سال گذشته دنبال‌کنندگان جشنواره فجر و اهالی رسانه دو فیلم سیاسی با موضوعی مشترک را در ایام برگزاری جشنواره فیلم فجر تماشا کردند. یکی «امکان مینا» که درباره‌اش نوشتیم و دیگری فیلمی به کارگردانی بهروز شعیبی کارگردان جوان سینمای ایران که آثار موفقی چون «دهلیز» و سریال «پرده نشین» را از او دیده‌ایم. «سیانور» نام اثر شعیبی بود، فیلمی که به زعم برخی خوش ساخت‌تر از اثر کمال تبریزی بود و فعالیت‌های سازمان مجاهدین بستر اصلی قصه آن. بسیاری از منتقدان و اهالی رسانه «سیانور» را اثری پخته در ژانر سیاسی دانستند و فضاسازی این فیلم نیز یکی از نقاط قوت آن به حساب می‌آید. قصه این فیلم سینمایی که مسعود احمدیان فیلمنامه ‌اش را نوشته در دهه ۵۰ می‌گذرد و محور اصلی آن زندگی عاشقانه یک زوج است که در آن دوره زمانی به تصویر کشیده می‌شود. این فیلم به بخش‌هایی از زندگی مجید شریف واقفی نیز می‌پردازد. شریف واقفی یکی از موسسان و افراد پشیمان شده سازمان مجاهدین بود که پیش از تغییر ایدئولوژیک سازمان از اسلام گرایی به مارکسیسم، توسط رهبران منافق این فرقه در 16 اردیبهشت 1354 به شهادت رسید.

ماجرای نیمروز/ محمدحسین مهدویان/ سال 1395

محمدحسین مهدویان سال گذشته فیلم تحسین شده «ایستاده در غبار» که به زندگی حاج احمد متوسلیان می‌پرداخت را به عنوان اولین تجربه بلند سینمایی‌اش کارگردانی کرد. محمود رضوی نیز در جشنواره سال گذشته تهیه کنندگی فیلم «سیانور» که درباره فعالیت‌های سازمان مجاهدین بود را بر عهده گرفت. این دو چهره امسال با همکاری هم فیلم «ماجرای نیمروز» را روانه جشنواره سی و پنجم کردند. «ماجرای نیمروز» که بعد از نمایش در برج میلاد توجه بسیاری از منتقدان و اصحاب رسانه را به خود جلب کرد درباره فعالیت‌های سازمان مجاهدین است. اثری خوش ساخت از مهدویان که به روزهای پرالتهاب دهه شصت پرداخته است و ترورهای اوائل دهه سصت که به دست سازمان مجاهدین صورت می‌گرفته را به تصویر کشیده است. مهدویان کارگردان این اثر در گفتگویی درباره انگیزه‌اش درباره به تصویر کشیدن این موضوع سیاسی گفته:«یکی از علاقمندی های من ساخت فیلم های تاریخی به خصوص تاریخ معاصر است. معتقدم سینمای ایران حق مطلب را نسبت به تاریخ معاصر کشور ادا نکرده است و جوانان ما نسبت به آن هیچ اطلاعاتی ندارند. باید در سینما آثار تاریخی خوبی ساخت و من دوست دارم درباره دهه های مختلف تاریخ کشور به خصوص از تاریخ معاصر فیلم بسازم. بی شک اگر بتوانم باز هم فیلمی درباره تاریخ معاصر خواهم ساخت. در زمینه نگارش فیلمنامه تحقیقات بسیاری داشتیم و با استفاده از ارتباطات آقای رضوی با افرادی صحبت کردیم که شرایط تحقیق مناسب برای ما را بوجود آوردند.» احمد مهرانفر،مهرداد صدیقیان، جواد عزتی، هادی حجازی فر، مهدی پاکدل و ... از بازیکران این فیلم‌اند که به خوبی از پس نقش‌هایشان برآمده‌اند.

مستند‌هایی درباره مجاهدین

در کنار تمام آثاری که درباره فعالیت و زندگی اعضای سازمان مجاهدین ساخته شده، مستندهای زیادی نیز با این موضوع تولید شده‌اند. یکی از مهمترین و پرمخاطب ترین این مستندها «فیلم ناتمامی برای دخترم سمیه» است که دربارهٔ زندگی خانوادگی مصطفی محمدی (یکی از اعضای سابق سازمان مجاهدین خلق) و تلاش او برای بیرون آوردن دخترش سمیه از اردوگاه اشرف است. همچنین مستند «زیر پوست اشرف» نیز آخرین روزهای حضور منافقین در پادگان اشرف را به تصویر می‌کشد. مستند «ردپای گرگ ها» هم که از تلویزیون پخش شد، نیز فعالیت‌های مجاهدین خلق است را مورد بررسی قرار داده است. یکی دیگر از آثار مطرح مستند با این موضوع «رویای سیاه» است که به زندگی ابوالحسن بنی صدر و فعالیت‌های پشت پرده او می پردازد. البته آثار بسیار دیگری نیز در حوزه مستند درباره مجاهدین ساخته شده که تعداد زیادی از آنها نیز مورد توجه قرار گرفتند و در این گزارش تنها به ذکر نام چند مستند بسنده کردیم.