سم گیری از مارها، چرا و چگونه؟

 عواملی مانند برداشت بی رویه و تخریب زیستگاه ها از جمله تهدیدهای فراروی گونه های متنوع مار در کشور هستند، اما سم گیری از مارها برای تهیه پادزهر موضوعی است که در صورت رعایت نشدن ملاحظات محیط زیستی، می تواند خطر انقراض این گونه جانوری را تشدید کند.

در ایران، بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیرسمی و بیش از پنج گونه مار دریایی، زاد و ولد می کنند؛ افعی یا گرزه مار، مار جعفری، مار شاخدار، کبرا، یله مار، تیرمار، طلحه مار، آلوسر، افعی پلنگی، کورمار، مارشتری، مار درفشی و کوتوله مار برخی از این گونه ها هستند.
عوامل زیادی بقای این مارها را تهدید می کنند که شامل تخریب زیستگاه ها، برداشت بی رویه یا ناپایدار از گونه، تهدید به واسطه حضور گونه های غیر بومی، قرار گرفتن در معرض عوامل آلاینده ای همچون سموم و آفت کش های کشاورزی و توسعه فعالیت های صنعتی و کشاورزی هستند.
قاچاق مارها برای استفاده از پوست با هدف تولید پوشاک یکی دیگر از تهدیدات جدی فراروی این گونه های در خطر انقراض است که باید جدی گرفته شود؛ این جانوران همچنین برای سم گیری و تولید دارو به کشورهای دیگر قاچاق می شوند.

**سرم سازی
در این میان، با توجه به فعالیت موسسه ای تحت عنوان موسسه سرم سازی رازی، ملاحظات برای سم گیری از مارها در کشورمان و سرنوشت این گونه جانوری ذهن را به خود معطوف می کند.
ناصر محمدپور رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی روز جمعه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: اساسا حدود 10 سال است که در راستای اجرایی شدن تفاهم نامه میان موسسه و سازمان حفاظت محیط زیست، هیچ ماری برای عملیات سرم سازی وارد موسسه سرم سازی رازی نمی شود.
بر اساس آمار، ایران دومین کشور از نظر گزش است و سالانه حدود 10 نفر عمدتا سالمند، کودکان و یا کسانی که پادزهر به آنها نرسیده است، بر اثر گزش می میرند.
به گفته محمدپور، در راستای توافق صورت گرفته میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بنا به نیاز سالانه کشور به پادزهر، نوع و تعداد برداشت چند حلقه مار از طبیعت مشخص می شود، این نیاز به استان ها ابلاغ می شود و مارگیرها با ماموران سازمان محیط زیست در طبیعت حاضر و اقدام به مارگیری می کنند.
محمدپور با بیان اینکه محل های برداشت مار نمونه گذاری می شود، گفت: مارهای گرفته شده به ایستگاه های سازمان حفاظت محیط زیست که در زیستگاه ها قرار دارند، منتقل می شوند و یک یا دو روز بعد از آن کارشناسان سم گیری در محل حاضر و بعد از سم گیری مار را در مکانی که گرفته بودند، رها می کنند.
وی افزود: 30 یا 40 سال قبل که امکانات نبود و رفت و آمد به سختی انجام می گرفت، بعد از چند بار سم گیری، حیوان تلف می شد و لاشه آن را می سوزاندند اما اکنون سال ها است که رویه تغییر کرده و مار در طبیعت سم گیری می شود.
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی تاکیدکرد: یکی از مشکلات در این زمینه برداشت ناپایدار مار از طبیعت بود که اکنون با برنامه ریزی به برداشت پایدار رسیده ایم، گرچه دشوار بود اما در نهایت انجام شد.
برداشت پایدار، اصلی مهم برای سم گیری از مارها است که اصغر مبارکی مدیر کل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست نیز به آن اشاره کرد و افزود: برداشت ناپایدار و بی رویه از مارها برای تهیه واکسن ضد مارگزیدگی از عوامل تهدید این گونه ارزشمند تنوع زیستی است.
وی با تاکید بر ضرورت تعامل و همکاری با سرم سازی رازی برای تغییر نحوه برداشت به سمت پایداری، اظهار کرد: برداشت از گونه ها باید به روشی باشد که کمترین آسیب به جمعیت مارها به ویژه در گونه های بومی وارد شود.
مبارکی افزود: مساله مهم در نحوه برداشت مار از طبیعت است که اگر برداشت شکل پایدار داشته باشد مشکلی برای آن گونه ایجاد نمی شود اما مشکل ناپایدار و بدون برنامه بودن برداشت است که موجب آسیب رساندن به بقای مارها و همچنین عقرب ها می شود.
او گفت: در تفاهم نامه میان سازمان حفاظت محیط زیست و موسسه سرم سازی رازی بر تمام این موارد تاکید شده است، مفادی مانند نحوه برداشت از طبیعت، تعداد برداشت، چگونگی سم گیری در محل و رهاسازی در زیستگاه در تفاهم نامه آمده است.
وی با بیان اینکه اکنون نیز بندهایی از این تفاهم نامه در برخی از زیستگاه ها اجرا می شود، افزود: به عنوان مثال تعیین شده که در سال می توان 100حلقه افعی جعفری از طبیعت برداشت کرد، در واقع تعداد و نوع مار باید طبق این تفاهم نامه مشخص شود.
مبارکی اظهارکرد: همچنین اکنون در زیستگاه های قائن در خراسان جنوبی و زیستگاهی در زابل، مار برداشت می شود، در محل سم گیری و بعد در همان زیستگاه رهاسازی می شود.
مبارکی تاکیدکرد: برداشت افعی دماوندی و البرزی که جزو گونه های در خطر انقراض هستند، نیز حذف شده و اکنون فقط مارهای کفچه، گرزه، جعفری و شاخدار برداشت و البته تلاش می شود تا کمترین تلفات به آنها وارد شود.

**پرورش مار برای سم گیری
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی در پاسخ به پرسشی درباره پرورش مار برای عملیات سم گیری و تهیه پادزهرها گفت: زمانی که یک حیوان وحشی از جمله مار در شرایط مصنوعی نگهداری شود، فیزیولوژی بدن حیوان به هم می ریزد از این رو این تغییرات باعث می شود خصوصیات سمی هم که تولید می کند، تغییر کند.
محمدپور تاکیدکرد: بنابراین سمی که از مار در محیط پرورشی تولید می شود، با سم تولید شده در شرایط طبیعی کاملا متفاوت است و سم پرورشی علیه گزشی که از سم طبیعی است، موثر نخواهد بود برای همین است که سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده است این روند کنترل شده در طبیعت انجام شود تا صدمه ای به حیوان وارد نشود و کار مطلوب انجام شود.
در این میان، اما مدیر کل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست درباره پرورش مار برای سم گیری، آن را بی ارتباط با وظایف سازمان محیط زیست و در حوزه کاری موسسه سرم سازی دانست و خاطرنشان کرد: اینکه گفته می شود کیفیت سم مارهای پرورشی مانند مارهای طبیعی نیست نیاز به پژوهش دارد.

**استحصال سم مارهای پرورشی برای دارو
رییس بخش جانوران سمی موسسه سرم سازی رازی در ادامه اظهارکرد: سم مارهای پرورشی برای تولید دارو کاربرد دارد اما برای تولید واکسن و سرم مناسب نیست بنابراین آنها را تکثیر و از سم این دسته مارها برای تولید دارو استفاده می کنند.
محمدپور گفت: موضوع سم گیری و تهیه سرم و واکسن کاری کاملا علمی و پیچیده است، به عنوان مثال افعی جعفری در کل ایران پراکنده است، اما سم افعی جعفری که مثلا در کرج زیست می کند، با سم افعی جعفری در سیستان و بلوچستان متفاوت است بنابراین واکسن تهیه شده از افعی کرج برای گزش افعی جعفری در سیستان و بلوچستان کارایی ندارد.
وی افزود: بر این اساس طی یک فرایند پیچیده و کاملا علمی، سم هر دو مار گرفته و با هم ادغام می شود تا پادزهری به دست آید که برای گزش افعی جعفری در سراسر کشور کارایی داشته باشد.
محمدپور همچنین درباره قاچاق مارها گفت: مارهای بومی ایران در فرانسه هم دیده می شوند، قاچاق این حیوانات با هدف استفاده از پوست و سم آنها صورت می گیرد، این حیوانات به کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی کشورهای اروپایی قاچاق می شوند که ادامه این روند جای نگرانی دارد.

**مارها، نیازمند توجه تنوع زیستی
در جهان، تاکنون بیش از 15 خانواده از مارها شامل 456 جنس و 3000 گونه یا 'واریته' شناسایی شده، اما جمعیت آنها در معرض خطر است.
مدیرکل دفتر موزه های تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در این خصوص اظهارکرد: به طور کلی و در سراسر جهان، جمعیت مارها با تاثیرپذیری از عوامل تهدید کننده با کاهش چشمگیر و نگران کننده ای مواجه شده و نیازمند توجه و برنامه جدی است.
مبارکی گفت: بر این اساس و با توجه به اینکه مارها از جمله شاخص های مهم و نیازمند توجه تنوع زیستی هستند، تکمیل مطالعات ژنتیکی گونه های «اندمیک» و سایر گونه ها، همچنین شناسایی دقیق گونه ها، جمعیت و تدوین برنامه اقدام برای حفاظت از آنها در اولویت های کاری حوزه تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.
چندی پیش نیز حمید کهرام رئیس موسسه تحقیقاتی واکسن و سرم سازی رازی دراین باره به خبرنگار علمی ایرنا گفته بود: تاکنون گرفتن سم از مار یا عقرب در اسارت در دنیا انجام نشده است اما با توجه به اهمیت موضوع حفاظت از مارها در طبیعت، پروژه ای تحقیقاتی در موسسه سرم سازی رازی تعریف شده که کارشناسان در حال مطالعه روی آن هستند.
وی اظهار کرده بود که اکنون تقریبا 80 درصد کارهایی که روی مار انجام می شود در منطقه یعنی در طبیعت صورت می گیرد، در واقع بعد از سم گیری مار در طبیعت رها می شود و برای این کار دیگر مار به موسسه آورده نمی شود، بنابراین مشکلی برای مارها در طبیعت به وجود نمی آید.