خالقان پدیده پیاده‌روی اربعین چه کسانی بودند؟

سند متقنی درباره‌ی دیرینگی پیاده‌روی اربعین وجود ندارد، با این حال اما مشاهدات پیاده‌روهای قدیمی اربعین بر آن است که خالقان اولیه‌ی این پدیده، ایرانیان محصل در حوزه‌های علمیه‌ی نجف بوده‌اند.

محققان به سادگی از روی پدیده‌ای که قابلیت یک "ّابررویداد" را دارد، گذر کرده‌اند و این خلاء نظام‌مند، گروهی از محققان جوان ایرانی را بر آن داشته تا این شکاف علمی را پر کنند و به دنبال خلق یک تئوری جدید از پیاده‌روی اربعین باشند و ادبیات جهان را با یک اصطلاح تازه روبه‌رو کنند.

«ثبت پیاده‌روی اربعین» موضوع رساله‌ی مهدیه بُد، دانشجوی دکتری گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ است که برای نخستین بار در بُعد جهانی با نگاه علمی به این پدیده پرداخته تا تئوری و الگوی "ابر رویداد اربعین" را تعریف کند. رساله‌ای که سه سال زمان برده و به زعم محمدحسین ایمانی‌خوشخو، استاد راهنمای آن، هنوز تا اربعین سال دیگر کار دارد تا به سرانجام برسد.

درآستانه‌ی اربعین، درحالی‌که میلیون‌ها زائر، پیاده به سمت کربلا حرکت می‌کنند، بخشی از یافته‌های این رساله برای نخستین بار مطرح شد.

مقدمه خلق یک تئوری درباره پیاده‌روی اربعین

محمدحسن ایمانی‌خوشخو ـ رییس دانشگاه علم و فرهنگ ـ به عنوان استاد راهنمای این رساله با بیان این‌که پایه‌ی مطالعات این پژوهش، "گردشگری مذهبی بوده" است، گفت: در مبحث رویدادها در مطالعات گردشگری، اصطلاحی به نام «ابر رویداد» وجود دارد که فستیوال کن و المپیک‌های ورزشی، نمونه‌های ملموس آن است. فرضیه‌ی ما نیز این است که راه‌پیمایی اربعین به واسطه‌ی جمعیت شرکت‌کننده در آن و دستاوردهایش می‌تواند یک ابر رویداد باشد. البته کتاب‌های علمی در موضوع ابر رویدادهای مذهبی یکی دو مورد مثال آورده‌اند از جمله حج در مکه، اما به راحتی از روی آن‌ها رد شده‌اند و بیشتر از عنوان، به این ابر رویدادها نپرداخته‌اند. در هر حال ما اکنون می‌خواهیم این فرضیه را که اربعین یک ابر رویداد است اثبات کنیم.

مهدیه بُد ـ دانشجوی دکتری گردشگری که درحال تهیه‌ی این رساله است ـ‌ نیز در این رابطه اظهار کرد: با وجود آنکه تصور می‌شد در این مورد بسیار مطالعه شده است، اما با خلاء‌های ‌نظامند و سیستماتیک مواجه شدیم. نخستین گام همین‌جا برداشته شد تا روی گردشگری مذهبی، تعریف‌ها و مدل‌ها مطالعه شود. این جریان با واقعه‌ی محرم و عاشورا همزمان شد و چون بر این باور بودیم که پیاده‌روی اربعین قابلیت تعمیم دارد، در ادامه تصمیم گرفته شود موضوع با یک رویداد تلفیق شود که پدیده اربعین مورد مطالعه قرار گرفت.

وی که هم‌اکنون به عنوان مشاهده‌گر در عراق حضور دارد، گفت: ما سعی کردیم نگرش افراد مختلف را که به نوعی مداخله‌گران این رویداد محسوب می‌شوند دریافت کنیم، حتی در بخش کارشناسی از شاخه‌های مختلف نظرهایی را دریافت کردیم تا پژوهش متکی بر یک تفکر و نگرش خاص نباشد. تمام نظرها عمیقا تحلیل شده تا همه‌ی ابعاد بررسی شود.

او در عین حال تاکید کرد: این اثر متکی بر تئوری خاصی نیست. قرار است تئوری جدید خلق شود و مدل و پایه‌ی مطالعات بعدی باشد.

ایمانی‌خوشخو نیز اضافه کرد: ما بیشتر تهییج شده‌ایم این موضوع وارد ادبیات بین‌المللی شود و از نگاه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. این پدیده از نگاه جهانی، نوظهور است و سال به سال درحال توسعه.

این استاد دانشگاه افزود: در مطالعه‌ی پیش‌رو به پدیده‌ی اجتماعی و مذهبی اربعین، نگاه علمی شده و سعی بر آن است که این رویداد ساختارمند شود، چرا که تجربه نشان داده اگر چنین پدیده‌هایی به حال خود رها شوند، در ادامه از راه اصلی خارج می‌شوند، یا دستاویز عده‌ای قرار می‌گیرد که به اربعین نگاه دیگری دارند، بنابراین لازم است حتما نگاه علمی به موضوع وجود داشته باشد.

او معتقد است: این واقعه با شتابی که در پیش دارد حتما قابل بررسی است و باید در ابعاد جهانی مورد توجه قرار گیرد.

ایمانی‌خوشخو، کمیت، نوع مسیر یا مسیرمحور بودن، جنس و هویت شرکت‌کنندگان را مورد تاکید مطالعات این رساله دانست و بیان کرد: اربعین رویدادی مسیر محور است، درحالی‌که بیشتر رویدادها مقصد محور هستند و این نگاه منحصربه فردی است که در مطالعات به آن توجه شده.

او سپس با اشاره به وجه متمایز اربعین از سایر رویدادها، اظهار کرد: در اربعین، مجموعه‌های فرهنگی با موضوع مشترک حضور دارند که ما دنبال هویت‌شناسی آن‌ها هستیم، افرادی که با فرهنگ متفاوت ولی با یک مقصد و هدف مشترک در یک مسیر قرار می‌گیرند.

به باور محققان این رساله، در این رویداد وجه تمایزی بین مهمان و میزبان نمی‌توان قائل شد. ایمانی‌خوشخو نیز معتقد است: اگر برش مقطعی در جمعیت شرکت‌کننده زده شود، این دو گروه را نمی‌توان از یکدیگر تفکیک کرد و امتزاج خیلی قوی بین این دو جامعه از ویژگی‌های این راه‌پیمایی به شمار می‌آید.

او ادامه داد: در بیشتر رویدادهای دنیا مخصوصا ابر رویدادها، دولت‌ها سهم عمده‌ای در مدیریت جریان دارند، اما در اربعین دولت‌ها کمترین نقش را دارند و بار اصلی بر دوش بخش‌های غیر دولتی و مردمی است.

رییس دانشگاه علم و فرهنگ با تاکید بر این‌که پایه‌ی مطالعات این رویداد فرهنگ است، افزود: اگرچه می‌توان به اربعین نگاه اقتصادی داشت، اما تاکید اصلی بر نگاه اجتماعی و فرهنگی بوده است.

وی بیان کرد: ما اربعین را واقعه‌ای یک هفته‌ای و یا 10 روزه نمی‌بینیم، چرا که معتقدیم آثار بعدی آن بسیار ظرفیت مطالعه دارد، مثلا این‌که آن جمعیت چند میلیونی چه توشه‌ای با خود همراه می‌کند و از آن چه استفاده‌ای می‌برد؟. آثار اربعین برای ما بسیار اهمیت دارد.

او همچنین فعالیت‌های داوطلبانه را که موضوع روز جهانی در سازمان‌های بین‌المللی است، در مطالعات این رساله مورد تاکید قرار داد و گفت: اربعین انگیزه‌ای برای حضور مردم در صحنه اجتماع است، بدون آن‌که دولت‌ها دخالتی داشته باشند.

دیرینگی پیاده‌روی اربعین؛رد پای ایرانی‌ها دیده می‌شود

ایمانی‌خوشخو، دامنه‌ی گستردگی این رویداد را از سال 2000 به بعد دانست و اظهار کرد: طبق آثار و مستندات علمی که از آن سال، به این رویداد پرداخته و خیلی هم عمیق نبوده است، چنین چارچوبی استخراج شده است. در واقع مساله آن است که در حوزه مطالعات رویدادهای دینی، کار خیلی کمی انجام شده و این برای نخستین بار در جهان است که به رویداد اربعین نگاه علمی می‌شود.

او درباره‌ی قدمت این مراسم در مطالعات مکتوب و مستندات، اظهار کرد: ائمه (ع) تاکید داشتند برای زیارت پیاده بروند، بنابراین از زمان پیامبر (ص) پیاده‌روی به سمت یک مقصد مقدس رواج داشته و به مرور هم در ایران و به ویژه در دوره‌ی صفویه رایج شده است. آن زمان حتی از چهارپایان هم استفاده نمی‌کردند، نمونه‌اش پیاده‌روی برای زیارت مشهد مقدس بوده است. از سوی دیگر اربعین و عدد چهل برای ما مقدس بوده و در ادبیات و روایات‌مان پیشینه‌ی دیرینه دارد و متناسب تقدس این چهل، آن راه‌پیمایی هم شکل گرفته است.

او تاکید کرد: اصل این کار جدید نیست و پیشنیه‌ی تاریخی دارد، ولی ظهور و بروز آن فرق می‌کند. در زمان صدام ممانعت‌هایی می‌شد، اما به شکل مخفی انجام می‌شد، در زمان اشغال عراق نیز با آشفتگی‌هایی همراه بود، حالا هفت هشت سالی است که مداوم انجام می‌شود.

مهدیه بُد نیز درباره‌ی سابقه‌ی این موضوع که احتمالا در سفرنامه‌ها به آن اشاره شده باشد، توضیح داد: معمولا توصیه بر این است که عربی بودن مراسم حفظ شود و این روزها هم دیده می‌شود یک نوحه‌ی دو خطی به زبان عربی به هیأت‌ها داده‌اند که بخوانند تا به نوعی از خدام عراقی تشکر شود.

وی بیان کرد: ما هم فکر می‌کردیم این رسم متعلق به قدیمی‌های عراق باشد، اما وقتی با قدیمی‌ترین پیاده‌روهای این مراسم صحبت کردیم به این نکته رسیدیم که هسته‌ی اولیه این پیاده‌روی توسط ایرانی‌هایی شکل گرفته که در حوزه علمیه نجف مشغول تحصیل بوده‌اند.

ایمانی‌خوشخو همچنین گفت: هدف اصلی پژوهش، سنخ‌شناسی آسیب‌های موجود در برگزاری اربعین است. برای حفظ یک رویداد لازم است یک آسیب‌شناسی از آن صورت گیرد. شناسایی انگیزه‌ی افراد شرکت‌کننده در ابر رویداد اربعین با حوزه میدانی نجف تا کربلا که مورد مطالعه‌ی میدانی و مشاهده قرار می‌گیرد.

او در پاسخ به این پرسش که آیا نپرداختن به مسیرها و مقاصد دیگر در این رویداد،مطالعه را ناقص نمی‌گذارد؟ از سوی دیگر چند سالی است که همزمان در داخل کشور پیاده‌روی‌های شبیه‌سازی شده‌ای انجام می‌شود، آیا در این مطالعه به آن‌ها نیز اشاره‌ای شده و آیا نپرداختن به آن‌ها، بحث را ناقص نمی‌کند؟ توضیح داد: جلسات متعددی با دست‌اندرکاران این پدیده بویژه در سازمان حج صورت گرفته، مصاحبه‌های متعددی نیز با افرادی که این رویداد را درک کرده‌اند انجام شده و بر آن اساس به این نتیجه رسیدیم که که برش مکانی به نجف و کربلا تا اندازه‌ی قابل توجهی قابل تعمیم و پوشش‌دهنده است.

وی افزود: نمونه‌های داخلی نیز به تعبیری سر ریز رویداد عراق است، یعنی اشخاصی که شرایطی را نداشتند برای اقناع حسی شبیه‌سازی‌هایی کرده‌اند که آن خیلی به کار ما نمی‌آید، چون تمرکز ما روی رویداد اربعین در عراق است.

ایمانی‌خوشخو در ادامه تاکید کرد: ما می‌خواهیم این واقعه را بدون هیچ دخالتی تعریف کنیم و سعی داریم از گزند دست‌کاری در امان بماند. درست است که فرهنگ‌های مختلف در این رویداد شرکت می‌کنند، ولی نباید فرهنگ خود را وارد این واقعه کنیم. مثلا خواندن نوحه‌ها به زبان عربی در مراسم اربعین برای آن است که کثرت در وحدت از دست نرود. حتی معتقدم درخواست مقام معظم رهبری برای استفاده نکردن از تصویرشان در راهپیمایی در همین راستا بوده است.

وی افزود: یکی از اقداماتی که این رویداد را حفظ و حراست می‌کند و به تعبیری ما هم به آن رسیده‌ایم، نداشتن دخالت بیرونی در این رویداد است تا شکل طبیعی خود را در بستر زمان و مکان داشته باشد.

رییس دانشگاه علم و فرهنگ در پاسخ به این پرسش که آیا این مطالعات علمی پیش درآمدی برای ثبت جهانی این ابر رویداد است، گفت: ما دنبال ثبت علمی هستیم و ثبت فرهنگی و معنوی را در دستگاه‌های دیگر باید پیگیری کنند.

وی بیان کرد: خواسته‌ی ما این است که نتایج مطالعات و این ابر رویداد در محافل علمی و مستندات علمی ثبت شود. یقینا از این پس نتایج این تحقیق در نشست‌ها و مقالات بین‌المللی وارد خواهد شد و این موضوع برای کسانی که در این زمینه کار می‌کنند، جالب خواهد بود.

او، ارتباطات میان فرهنگی را از زوایای ناشناخته‌ی این رویداد دانست و افزود: اتفاقا یونسکو خیلی روی این مضوع تاکید دارد و کشورها را تشویق می‌کند وارد فعالیت‌هایی شوند که عامل ارتباطات میان فرهنگی باشد. یونسکو حتی کرسی‌ایی به همین نام دارد و بیست سی سال پیش یکی از اجلاس‌های سالانه‌اش را هم به همین موضوع اختصاص داد.

به گفته‌ی این استاد دانشگاه، تاثیرات اجتماعی از نکات قابل توجه در این رویداد است که در کنار تاثیرات اقتصادی و مذهبی قرار گرفته و این پژوهش به آن می‌پردازد.

وی، ابراز درونیات افراد به واسطه انجام مناسک دینی را از دیگر نکات قابل بررسی دانست و بیان کرد:‌برای نمونه اشخاصی که برای سال نو در واتیکان جمع می‌شوند، از زمانی که تصمیم می‌گیرند تا زمان حضور و حتی در برگشت، از آن واقعه تاثیرپذیری دارند در اربعین هم همین گونه است.

رییس دانشگاه علم و فرهنگ اظهار کرد: این ویژگی‌ها و وجه تمایزی که اربعین به نسبت سایر رویدادها دارد، دست‌مایه‌ی تعریف پروژه‌ای شد برای استخراج الگوی ابر رویداد مذهبی اربعین تا پایه مطالعات محقاق جهان شود و دیگران با این نگاه اربعین را بشناسند.

ایمانی‌خوشخو تاکید کرد: ما می‌خواهیم با چارچوب علمی مشاهده‌ی دقیقی نسبت به این رویداد داشته باشیم تا از دل آن، الگویی استخراج شود که چراخ راه سایر محققان جهان باشد. پنجره‌های جدیدی برای نگرش به این رویداد باز می‌کنیم که از زوایای مختلف مقدمه‌ای باشد برای تحقیقات بعدی.