آسیب شناسی ارتباط دولت، رسانه و مردم

«شفافیت» و «صداقت» شعار بیست ودومین دوره نمایشگاه مطبوعات است. واژه‌هایی که هر سال از سوی شورای نمایشگاه متشکل از روسای شورای تشکل‌های مدیریتی مطبوعات و نمایندگان معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام می‌شود تا به‌گونه ای نقشه راه برای رسانه‌ها باشد. در سال‌های گذشته هم شعارهایی چون «نقد منصفانه، پاسخ مسئولانه»، «رسانه، آزادی مسئولانه»، «رسانه؛ کلام صادقانه، نگاه منصفانه» یا «جهاد اقتصادی، توسعه کیفی و تهذیب رسانه» برای این گردهمایی بزرگ رسانه‌های ایران روی پوستر نمایشگاه نقش بسته بود.

حسین انتظامی، معاون امور مطبوعاتی و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی روز گذشته در نشست خبری این دوره از نمایشگاه به خبرنگاران گفت: «ما به عنوان اصحاب رسانه باید طالب شفافیت از سوی دولت باشیم، هر میزان شفافیت افزایش پیدا کند، راه و روش مبارزه بنیادین با فساد، گشوده‌تر می‌شود. ضمن اینکه این مساله به توسعه مردم‌سالاری و ایفای حقوق شهروندی در جامعه کمک می‌کند، همچنین هزینه نظارت ها را کاهش می‌دهد. متقابلا از رسانه‌ها انتظار می‌رود با در نظر قرار دادن اخلاق حرفه‌ای، نسبت به پیگیری حقوق مردم و بهره‌گیری از شفافیت، رفتاری صادقانه داشته باشند.» انتظامی در حالی این خواسته‌ها را بیان می‌کند که به عنوان فردی در بدنه دولت، به رسانه‌ها می‌گوید دنبال چه چیزهایی باید باشند. اگر چه آنچه از بالادست به رسانه‌ها گفته می‌شود، در پایین‌دست با مشکلات و دردسرهای بسیاری همراه است. به گزارش مهر، معاون مطبوعاتی وزیر ارشاد، افزود: دولت با اجرای قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، نشان داده که عملا حامی شفافیت در رسانه‌هاست و انتخاب شعار نمایشگاه نیز در همین زمینه بوده است. همه دستگاه‌های کشور نیز باید از این ظرفیت رسانه‌ها در نظارت همگانی استفاده کنند.

یک نظرسنجی سرانگشتی و 95 درصد بی‌باوری!

این سخنان در حالی است که در یک نظرسنجی آنلاین در یک شبکه اجتماعی که البته قابل تعمیم نیست با این حال بسیار قابل تامل است، از میان 450 نفر پاسخ‌دهنده، 95 درصد گفته‌اند به شفافیت و صداقت در رسانه‌های ایران باور ندارند. در این میان تنها دو درصد اعلام کرده‌اند که هم صداقت و هم شفافیت در رسانه‌ها را باور دارند. یک درصد تنها شفافیت و دو درصد گزینه صداقت را انتخاب کرده‌اند. با این حال حتی اگر بخواهیم این نظرها را نادیده بگیریم، میزان پایین تیراژ مطبوعات خود دلیل دیگری بر وضعیت انتشار و خوانندگان است.

کامبیز نوروزی، حقوقدان و مدرس حقوق مطبوعات اعتقاد دارد که این شعار، دو وجه از سه ضلع جریان خبر را دربرمی‌گیرد. در واقع شفافیت و صداقت به این معناست که دستگاه‌ها، سازمان‌های دولتی و شرکت‌ها باید شفافیت داشته باشند و اطلاعات و اخبارشان را در اختیار رسانه‌ها قرار دهند و به عبارت ساده‌تر، دیوارها برای خبرنگاران شیشه‌ای باشد و از سوی دیگر مساله گردش آزاد اطلاعات در رسانه‌هاست که نیازمند صداقت است. نوروزی به برداشت خود از شعار امسال اشاره می‌کند و به «ابتکار» می‌گوید: رسانه‌ها باید در انتقال اخبار و گردش اطلاعات حضور داشته باشند. معمولا در هر فعالیتی که در عرصه عمومی مثل نمایشگاه مطبوعات مطرح است، محورهایی به عنوان شعار اعلام می‌شوند که جنبه «توجه دادن» دارند. یعنی اینکه این دو محور برای نمایشگاه امسال در نظر گرفته شود به معنای آن نیست که الان وضعیت گردش اطلاعات در ایران مطلوب است یا اینکه رسانه‌ها به سادگی به اطلاعات دسترسی پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد نمایشگاه امسال در صدد این است که دستگاه‌های حکومتی مانع از گردش آزاد اطلاعات نشوند. به گفته این حقوقدان، این مشکلی که در حال حاضر در ساختارهای دولتی و حکومتی وجود دارد و گردش اطلاعات با توجه به قوانین موجود کشور به سختی انجام می‌شود و گاهی اوقات برخوردهای دشواری با فضای رسانه‌های می‌شود.

برای شفافیت و صداقت نباید یک اتفاق خاص بیفتد

نوروزی به وضعیت یاشار سلطانی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: همین الان یک روزنامه‌نگار مدتی است که به دلیل انتشار بعضی اخبار مربوط به شهردرای تهران درباره واگذاری املاک در بازداشت به سر می‌برد و حداقل اطلاع‌رسانی دقیقی هم تاکنون صورت نگرفته است که به طور دقیق مشخص شده باشد که موجبات بازداشت این فرد چیست و فضای خبری در این‌ّباره بیشتر براساس گمانه‌زنی‌ها جریان دارد. این مدرس حقوق ارتباطات در پاسخ به این‌که چه کارهایی می‌تواند منجر به این شفافیت و صداقت شود، توضیح می‌دهد: توسعه گردش اطلاعات و توسعه فعالیت رسانه‌ای یک اتفاق نیست بلکه یک روند محسوب می‌شود یعنی چیزی که باید به تدریج و در جریان توسعه اجتماعی و سیاسی کشور و آنچه مستلزم تحولات تدریجی جامعه است، پیش برود بنابراین نمی‌توانم بگویم که باید اتفاق معینی بیفتد که منجر به چنین فضایی شود.

قانون مطبوعات از مسائلی است که نقدهای فراوانی به آن وارد می‌کنند و از دلایل این عدم شفافیت و صداقت را ناکارآمدی قانون می‌دانند. با این حال نوروزی معتقد است که با تغییر قانون مطبوعات با توجه به شرایط سیاسی حاکم در جامعه امروز به شخصه موافق نیستم. او می‌گوید: در قانونگذاری جدید در مطبوعات ایران شرایطی نیست تا بتوان اطمینان داشت که تحول عمیقی اتفاق بیفتد حتی بیم آن می‌رود در موازنه سیاسی موجود، تلاش‌های حقوقی برای ارتقای قانون مطبوعات به نتیجه نرسد و حتی نتیجه معکوس بدهد، اما در هر حال آنچه باید به صورت جدی به آن توجه شود این است که تلاش‌های لازم برای توسعه بهتر و بیشتر نظام اطلاع‌رسانی کشور، آزادی و امنیت رسانه‌ها طبیعتا باید انجام شود. با این حال این مساله مستلزم زمان، تعامل فضای رسانه‌ای و ساخت سیاسی کشور است. همچنین مستلزم آن است که درک درستی از مساله رسانه در کشور پیش بیاید و همه باور کنند که آزادی، توسعه آزادی و امنیت کشور به عنوان بخشی از امنیت ملی و جزو ضرورت‌های فوری کشور است. به گفته این حقوقدان، موضوعی که در این سال‌ها مورد غفلت بوده و باید به‌طور جدی به آن توجه کرد این است که جامعه روزنامه‌نگاری کشور باید در فرایند تبیین مقررات خود مشارکت فعال داشته باشد، مشارکت فعال خبرگان و معتمدان عرصه رسانه کشور که سال‌هاست تا حد زیادی نادیده گرفته می‌شود. او می‌افزاید: مجموعه روندهایی باید در جامعه ما اتفاق بیفتد تا بتوانیم تحول مثبتی در مطبوعات داشته باشیم کما اینکه در طول نزدیک به 25 سال گذشته فرایند تحولی مثبتی در زمینه گردش اطلاعات شکل گرفته است.

رسانه‌ها باید نقد شوند

نوروزی درباره این‌که مردم بیشتر به دنبال کسب خبر از کانال‌های غیررسمی هستند و کمتر به رسانه‌های رسمی مراجعه می‌کنند، بیان می‌کند: علاوه بر این‌که در حوزه رعایت حقوق مطبوعات و رسانه مشکل داریم، رسانه‌های ما چه رادیو و تلویزیون، چه خبرگزاری‌ها و چه مطبوعات مصون از نقد نیستند و نقایص درونی داریم. اگر واقع‌بینانه نگاه کنیم، کیفیت حرفه‌ای بسیاری از نشریات ما چندان بالا نیست یعنی اگر تیراژ روزنامه‌ها پایین است همه را نمی‌شود به گردن تلگرام انداخت. فضای مجازی در حوزه تکنولوژی تغییرات زیادی را ایجاد کرده است اما تمام پرسش ما را جواب نمی‌دهد. بسیاری از نشریات ما، اعم از روزنامه‌ها، هفته‌نامه ها و ماهنامه‌ها از نظر حرفه‌ای باید مورد نقد قرار بگیرند. اینکه مخاطب چندان به رسانه‌های رسمی مراجعه نمی‌کند، و تیراژها پایین است یک دلیلش هم در همین نشریات است. البته وجود بعضی محدودیت‌ها که نسبت به نشریات و خبرگزاری‌ها اعمال می‌شود هم بی‌تاثیر نیست اما سوال اصلی این است که آیا نشریات ما حرفه‌ای عمل می‌کنند؟ یعنی اگر بخشی از مساله را صادقانه بگوییم، باید در کیفیت حرفه‌ای خود رسانه‌هاجست‌وجو کرد. در واقع رسانه‌های ما ابتکاری به خرج نمی‌دهند و متاسفانه انواع فشارها، باعث شده این دسته از موضوعات در رسانه‌ها نادیده و ناگفته باقی بماند.

مشکل از بالادست یا پایین‌دست؟

البته این حقوقدان نگاه مثبتی نسبت به روند روبه‌رشد در رسانه‌های ایران دارد. او می‌گوید که فرایندهای توسعه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یا اقتصادی فرایندهای سختی هستند و هیچ جامعه‌ای در یک فرایند ساده، راحت و سریع به توسعه نرسیده است. او می‌گوید: نظام فعالیت رسانه‌ای در ایران پیشرفت بسیار چشم‌گیری داشته است و در طول 25 سال اخیر تحولات بسیار مهم و غیرقابل اغماضی در قلمرو حقوق و آزادی‌ها به دست آورده، حتی کیفیت هم ارتقا پیدا کرده است و همه اینها مدیون محرومیت‌هایی است که روزنامه‌نگاران از نظر مالی و جانی کشیده‌اند. این فرایند همچنان وجود دارد اما با اختلالاتی همراه شده که ناشی از تغییرات دنیای ارتباطات است. دنیای ارتباطات امروز در سال 1395 با دنیای ارتباطات سال 1385 یا 1375 خیلی تفاوت کرده است اما هم ساختار حکومتی و هم جامعه رسانه‌ای ما چه مطبوعات و چه رادیو و تلویزون نتوانسته این تغییرات را به درستی درک کند و در فرایند توسعه خود به درستی از آنها بهره ببرد. به گفته نوروزی، کار روزنامه‌نگاری امروز با وجود اپلیکیشن‌های خبری که سرعت انتقال خبر را بسیار بالا برده دگرگون شده است و اینها مسائلی است که مطبوعات باید به آن توجه کنند. مردم ظرف چند ثانیه از اخبار مطلع می‌شوند، بنابراین باید شیوه پرداخت در روزنامه‌ها تغییر کند. این پیشرفت، در تنوع موضوع مطبوعات و رسانه‌ها باعث شده تا به صورت تخصصی از ورزش گرفته تا اتومبیل، آشپزی، مد، سیاست، اقتصاد و ... منتشر شوند. روزنامه‌نگاری تخصصی به تدریج توسعه پیدا می‌کند. به طور مثال در جریان مذاکرات برجام، ده‌ها روزنامه‌نگار در جلسات برجام شرکت کردند که همه زبان انگلیسی بلد بودند، روابط بین‌المللی و خبررسانی بین‌المللی می‌دانستند که اتفاق تازه‌ای نسبت به گذشته بود. این مدرس دانشگاه به دیگر اتفاقاتی که در این سال‌ها در حوزه رسانه افتاده است، اشاره و بیان می‌کند: نشریات استانی به شدت افزایش یافته‌اند، تعداد روزنامه‌نگاران بالا رفته است و حتی شاید آموزش کافی ندیده باشند اما این مسائل باعث رشد تدریجی شده است. تعداد روزنامه‌های سراسری به مرز 100 عنوان رسیده است. بیشتر جناح‌های سیاسی ایران به هر حال یک نشریه دارند و انتشار نشریه به عنوان قواعد بازی سیاسی، امری قطعی شده است. یعنی اگر کسی می‌خواهد در ایران حضور اجتماعی یا سیاسی داشته باشد، قاعده بازی یعنی فعالیت رسانه‌ای یک امر ضروری برای حضور در این عرصه‌هاست. در واقع رسانه، امری تزیینی نیست. نوروزی در پایان سخنانش اضافه می‌کند: شکل‌گیری این فضا، طبیعتا نیازهای خود را دارد که خودش می‌تواند آنها را برآورده کند. بنابراین آزادی مطبوعات فقط خواسته یک گروه و دو گروه نیست و به یک خواسته عمومی بدل می‌شود، منتها باید به تدریج و با سختی و دشواری اتفاق بیفتد. رسانه‌های ما ضعیف هستند و همچنان باید نقد شوند و از نظر حرفه‌ای باید خود را تقویت کنند اما این توسعه و تحول را هم مشاهده می‌کنیم یعنی هم آزادی و امنیت رسانه‌ها و هم ارتقای کیفی رسانه‌ها هر دو اموری هستند که به تدریج رخ می‌دهند و همواره باید به آنها توجه کنیم و در این مسیر همت بگماریم.

با تمام این بحث‌ها، مهم‌ترین دغدغه از سوی رسانه، جذب مخاطب است که به نظر می‌رسد مخاطبان رسانه‌های ایرانی نتوانسته‌اند به این باور برسند. اگر چه روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها اعتقاد دارند که تمام تلاششان را در راه صداقت خبری به انجام می‌رسانند اما بازخوردها نشان می‌دهد که بیشتر کسانی که اخبار رسانه‌ها را می‌خوانند، همکاران رسانه‌ای یکدیگر هستند و مردم همچنان اخبار را از کانال‌های غیررسمی به دست می‌آورند.