تخریب از دیگران، انتظار از محیط زیست!

  «فناوری پاک» عبارتی است که چند سالی می‌شود در جوامع در حال توسعه دهان به دهان می‌چرخد در حالی که در کشورهای پیشرفته اجرایی شده است. فناوری پاک به هر فرآیند، محصول و خدماتی اشاره می‌کند که اثرات مخرب محیط زیستی را از طریق بهبود استفاده از انرژی، استفاده پایدار از منابع بازیافتی یا فعالیت‌های محیط زیستی کاهش می‌دهد. این نوع فناوری شامل طیف گسترده‌ای از تکنولوژی‌های مرتبط با بازیافت و انرژی‌های تجدید پذیر است که به مدد جهانی آمده که محیط زیستش رو به نابودی است. اندیشه فناوری پاک اولین بار در میان بخشی از فناوری‌ها و صنایع در حال ظهور متولد شد که براساس اصول زیست‌شناسی، بهره‌وری مناسب منابع و مفاهیم تولید نسل دوم در صنایع پایه فعالیت می‌کند. اندیشه‌ای که هم به بهبود اقتصاد کشورها کمک می‌کند و هم به یاری محیط زیست می‌آید. اندیشه‌ای که سبب شده تا در بسیاری از کشورها صندوقی به نام صندوق محیط زیست ایجاد شود؛ ایران نیز به تازگی به جمع کشورهای دارای این صندوق پیوسته اما با معضلی جدی در تهیه بودجه خود روبه‌روست. بودجه‌ای که به گفته مسئولان این صندوق می‌تواند از طریق دریافت عوارض صنایع آلاینده بدست آید اما در واقع به دست آنها نمی‌رسد.

هومان لیاقتی، مدیرعامل صندوق ملی محیط زیست در گفت‌وگو با «ابتکار» شرح مفصلی بر این ماجرا و اهداف و مزایای تاسیس چنین صندوقی داده است.

صندوق محیط زیست از چه زمانی و با چه هدفی طرح ریزی شد؟ آیا صندوق محیط زیست در کشورهای دیگر نیز فعال است؟

صندوق ملی محیط زیست را معصومه ابتکار در دوره اول ریاست خود در سازمان تشکیل دادند اما وارد مراحل اجرایی نشد و در دور دوم که او دوباره به سازمان برگشت، صندوق محیط زیست را با تمام قوا اجرایی کرد. اما به چه دلیل؟ برای اینکه دیده بودند در دنیا این صندوق‌ها چه فایده‌ای دارد. امروزه در مجارستان، لهستان، چک، اسلواکی، بلغارستان صندوق‌های ملی محیط زیست موفقی وجود دارند. حتی جالب است که بدانید در این کشورها عوارض شهرداری‌ها و مالیات از سوخت نیز به صندوق ملی محیط زیست واریز می‌شود و ما به ازای آن آلودگی کمتر و رشد اقتصادی بیشتر می شود و اشتغال و رفاه اجتماعی جدید به وجود می‌آید. همچنین در چند کشوری که صندوق محلی محیط زیست وجود دارد عوارض بازدید از موزه ها و اماکن تاریخی و طبیعی و همچنین درصدی از فروش بنزینی که هر فرد می‌زند به حساب این صندوق واریز می‌شود. اینها ابزاری است که می‌تواند به محیط زیست کشور کمک کند اما در کشور ما دقیقا برعکس عمل می‌شود.

در اساسنامه از صندوق ملی محیط زیست چه تعریفی شده است؟

طبق اساسنامه صندوق برای جلوگیری، کمک به کنترل آلانیده های محیط زیست و احیا و جلوگیری از تخریب عرصه های محیط زیستی ایجاد شده است. موقعی که ما برای اکوتوریسم هزینه می کنیم و به فعال بخش خصوصی و فارغ التحصیل محیط زیست وام دهیم تا به دنبال پروژه های اکوتوریسمی بروند هم اشتغال ایجاد کرده ایم و هم در مناطق محروم اقتصاد را تقویت کرده ایم و هم به کشور در سطح کلان کمک کرده‌ایم. به طور مثال اگر جوانانی به خاطر حفظ زیستگاه گاندو اکوتوریسم را نیز به موازات آن راه اندازی کنند، مطمئن باشید به همه کمک شده است. یکی دیگر از کارهایی که می‌توانیم در آن سهیم باشیم بازیافت است. بازیافت امروزه به یک بخش فعال اقتصادی در جهان تبدیل شده‌ است. جمع آوری، فرآوری و بازگشت زباله‌ها به چرخه اقتصادی فرآیندی را طی می‌کند که باعث اشتغال جوانان و رشد اقتصادی و حفظ محیط زیست می شود.

صندوق ملی محیط زیست چه مزیتی برای محیط زیست کشور دارد؟

وقتی صندوق ملی محیط زیست در ایران قوی شود، این صندوق می‌تواند کنشگران اقتصادی را در بخش‌های جدید فعال کند. بخش‌های جدیدی مانند بازیافت، تولید فیلترهای رفع آلودگی هوا، تولید دستگاه‌های تصویه پساب. لهستان کشوری بود که با صنایع سنگین فولاد و کشتی سازی روزگار می‌گذراند. امروز صنایع جدیدی در این کشور به وجود آمده که همه در بخش محیط زیست هم فعال هستند. چندی قبل وزیر اقتصاد لهستان با هیات بلند پایه اقتصادی جهت همکاری با فعالان اقتصادی در ایران به دیدن رئیس سازمان حفاظت محیط زیست آمد. این مساله نشان می‌ دهد که شیوه تولید در دنیا تغییر کرده است.

تعریف کارخانه آلاینده چیست؟

کارخانه ای که بیش از حد مجاز مواد آلوده را به محیط وارد

می کند. این محیط می تواند آب، خاک، هوا و ... باشد. معدن می‌تواند مواد آلوده کننده را در اثر استحصال مواد معدنی وارد چرخه آب و خاک کند و یک کارخانه غیر پاک نیز می‌تواند آلودگی را وارد هوا کند.

این عوارضی که از کارخانه‌های آلاینده گرفته می شود به کجا تعلق می گیرد؟

این عوارض توسط سازمان حفاظت محیط زیست تعیین می‌شود ولی پول حاصل از این عوارض به چرخه شهرداری‌ها باز می‌گردد و در حقیقت وارد چرخه سازمان محیط زیست نمی‌شود. شهرداری‌ها موظفند که در راستای حفاظت محیط زیست این پول را خرج کنند اما تا کنون هیچ گونه نظارتی توسط سازمان حفاظت محیط زیست بر این امر وجود نداشته است. ما با دید خوب می‌گوییم که شهرداری‌ها تا کنون این پول را در راه محیط زیست کشور خرج کرده و زحمت کشیده‌اند اما اکنون که صندوق محیط زیست تشکیل شده است جایگاه این عوارض در این صندوق است نه جای دیگر. حتی اگر شهرداری‌ها هم بخواهند برنامه‌های محیط زیستی خود را اجرایی کنند از دریچه اقدام کنند.

چطور این کارخانه ها تشخیص داده می شوند؟

تشخیص آلایندگی با سازمام حفاظت محیط زیست است که بخش معاونت محیط زیست انسانی سازمان در این زمینه فعالیت می‌کند. سازمان حفاظت محیط زیست کارخانه‌ها و صنایع را نمونه برداری و پایش می‌کند و این کار را به آزمایشگاه‌های معتمد می‌سپارد و پس از بررسی‌های انجام شده بر مبنای درست علمی محیط زیستی یک صنعت را آلاینده اعلام می‌کند. اتفاقا سازمان محیط زیست در این بخش بسیار دقیق عمل می‌کند. خیلی مواقع صنایع بسیار بزرگی از لحاظ استاندارد درست کار کردن، معاف از پرداخت عوارض هستند.

براساس شنیده‌ها کارخانه‌ها و صنایع آلاینده باید عوارض آلایندگی را از یک درصد از فروش سالیانه خود پرداخت کنند، آیا آماری از مبلغ عوارض دریافتی در دست هست یا خیر؟

البته نحوه پرداخت عوارض در حال تغییر است و در برنامه ششم پلکانی می‌شود و براساس درصد آلودگی محاسبه خواهد شد. اطلاعی از میزان مبلغی که از صنایع آلاینده دریافت شده ندارم. من آنقدر می‌دانم که به من قول داده شده که بخشی از این عوارض وارد صندوق می‌شود. ما امیدواریم که تمام عوارض وارد شود. این بخش را معاونت حقوقی سازمان حفاظت محیط زیست تلاش می‌کند که به تحقق نزدیک کند. باید در کمیسیون اقتصادی دولت، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه حل و فصل شود.

مالیات در کشورهای پیشرفته دنیا ابزار تشویق و پیشرفت فعالیت اقتصادی است و صرفا به معنی گرفتن پول نیست. وقتی سازمانی مالیات پرداخت می‌کند به آن سازمان اعلام می‌شود که در ازای چنین راندمانی چنین مزایا و تشویقی را برای فعالیت خود در اختیار دارد. ما باید فلسفه مالیاتی خود را تغییر دهیم. فلسفه مالیات کشور باید رو به جلو باشد و نه صرفا گرفتن پول، بلکه باید سیاستی برای تشویق فعالان در جامعه باشد. سازمان سعی دارد فعلا بخشی از عوارض صنایع آلاینده را به صندوق واریز کنند تا فعالیت آغاز شود. سعی داریم عوارض پسماند را وارد صندوق کنیم. مکانیسم‌های دیگری هم وجود دارد که سازمان آن را تشخیص می‌دهد و در نظر دارد.

آیا امیدی برای انتقال پول این عوارض به صندوق هست؟

من در این مورد نمی‌توانم از نظر تشکیلاتی اعلام نظر کنم اما چیزی که مشخص است این است که سازمان محیط زیست باید به عنوان یک سازمان حاکمیتی حرف اصلی را در زمینه محیط زیست بزند. سازمان محیط زیست مسئول شناخته می شود مثل عوارضی که دریافت نمی‌کند اما مسئول وضع آن است، (تخریب‌های محیط زیستی نیز توسط نهادهای دیگر به وجود می‌آید اما انتظار افراد از سازمان حفاظت محیط زیست است) که چرا به وجود آمده است در حالی که کوچکترین نقشی در آن ندارد.

آیا سازما ن محیط زیست بر روی هزینه کرد این عوارض نظارتی دارد؟

روی هزینه کرد آن هیچ نظارتی نداریم. البته شهرداری ها زحمت می کشند ولی وقتی صندوق ملی محیط زیست وجود دارد چه بهتر است که این پول به این صندوق بیاید و با برنامه هدفمند که توسط سازمان حاکمیتی چون سازمان حفاظت محیط برای محیط زیست کشور تدوین شده هزینه شود.

چه میزان بودجه‌ برای آغاز کار و تحقق اهداف صندوق ملی محیط زیست مورد نیاز است؟

تنها می‌توانم بگویم که رقم حساس و قابل توجهی است که می‌تواند صنایع پاک را به حرکت در بیاورد. به طور مثال اگر به اندازه کافی منابع مالی داشته باشیم می‌توانیم در بخش آلودگی هوا، آب، پساب‌ها، اکوتوریسم، شرکت‌های دانش بنیان، مخترعان محیط زیستی، برنامه‌های آموزشی محیط زیستی، فرهنگ سازی کمک کنیم. امروز اگر منابع مالی در دست داشته باشیم می‌توانیم به کمک مشکل ریزگردهای ایران و احیای تالاب‌های کشور بیاییم. هدف اصلی ما تقویت بخش خصوصی در ایران است. وقتی عوارضی گرفته می‌شود اگر این عوارض در صندوق ملی محیط زیست باشد دوباره به حالت تسهیلات به صنایع کشور باز می‌گردد. فیلتر می‌خرند و از لیست صنایع آلاینده خارج می‌شوند.

در صورتی که دیگر کارخانه‌ها از لیست صنایع آلاینده خارج شوند، درآمد صندوق از کجا تامین خواهد شد؟

آن وقت ما از راه‌های دیگری پول در می‌آوریم. ما برنامه‌هایی را در راستای جلب کمک‌های مردمی آغاز کردیم. ابتکار در مذاکراتی که با رئیس جمهور کره و مقامات کره ای داشتند شرکت‌های کره‌ای را موظف کردند برای مسئولیت اجتماعی محیط زیست در ایران هزینه کند. شرکت سامسونگ با محیط زیست مذاکره کرده و فعالیت اجتماعی را آغاز کرده است. خانم لنی هارت، زنی هلندی که زندگی خود را وقف محیط زیست کرده با ایران برای حفظ فوک خزری همکاری می کند. علاوه بر اینها ما در رابطه با مسئله گاندو، تمساح پوزه کوتاه کمک‌های مردمی جمع می‌کنیم.

آیا صندوق ملی محیط زیست می‌تواند جوامع بین‌الملل را برای حفظ محیط زیست بسیج کند؟

حفظ محیط زیست یک سرنوشت همگانی است. حالا که با تدبیر دولت یازدهم و معصومه ابتکار این صندوق راه افتاده است باید همه جانبه کمک بشود. عده‌ای فکر می‌کنند عوارض پسماند و عوارض آلایندگی به کارخانه‌ها فشار وارد می کند. اما این طور نیست این عوارض در جای دیگر اقتصاد را تقویت می‌کند و فعالیت و اشتغال ایجاد می‌کند. ما با بانک رایفایزن اتریش تفاهم کردیم و خط اعتباری داریم و با آنها کار می کنیم. از متخصصان این بانک یاد گرفتیم که کالای بازیافتی باید یک بازار فعال داشته باشد. در کشور اتریش قیمت‌های مختلفی در نوع فرآوری جنس بازیافتی وجود دارد. همه اینها بحث‌هایی است که از دنیا عقب افتاده ایم. ما نیازمند یک صندوق فعال به خصوص در این زمینه بودیم. سازمان محیط زیست فعلانه با پیگیری‌هایی که انجام دادند صندوق ملی محیط زیست را به یک نهاد عمومی غیر دولتی تبدیل کردند.

علاوه بر آن در مجمع عمومی این صندوق تمامی وزرای مربوطه حضور دارند و همه اینها نشان می‌دهد که این صندوق می‌تواند فعال باشد. اگر این صندوق منابع کافی داشته باشد و بتواند بحثی را در الگوی کشت صحیح آغاز کند دیگر مشکلاتی مثل خشکی دریاچه ارومیه و تالاب هامون پیش نمی‌آید. در اروپا مردم با دادن عوارض و مالیاتهای کوچک کارهای بزرگ می‌کنند و ما باید آن را نهادینه کنیم. وقتی مردم در حفظ محیط زیست کشورشان پیش قدم شوند آن وقت است که فعالیت‌های بین الملی نیز می‌تواند، شکل گیرد و کشورهای دیگر نیز در این راه ترغیب می‌شوند. خانم ابتکار در دیدار با ریاست جمهور کره جنوبی اعلام کرد که کشور شما تعداد بسیاری از کالاهای خود را در بازار ایران به فروش می‌رساند پس باید کارخانه‌هایتان از درآمدی که از فروش محصولاتشان در بازار ایران دارند، مسئولیت اجتماعی خود را در قبال محیط زیست ایفا کنند. کار ما با شرکت سامسونگ آغاز شده و در حال برنامه ریزی با این شرکت هستیم. اولین اقدام همکاری با این شرکت برای رفع گرد و غبار در برخی عرصه‌های طبیعی در کشور است.

آیا در زمینه بازیافت باتری‌های موبایلی نیز این همکاری ادامه خواهد داشت؟

ما نمی‌توانیم یک کارخانه را اجبار به کاری کنیم. سیاست شرکت سامسونگ را نمی‌دانم ولی مشارکت مالی و همکاری شرکت سامسونگ با صندوق ملی محیط زیست برای رفع گرد و غبار اولویتی است که سازمان تعیین کرده است. بازیافت باتری و موبایل نیز در نوع خود برای ما بسیار حائز اهمیت است. ما در این زمینه با شرکت‌هایی خارجی صحبت کرده‌ایم اما یادتان باشد که محیط زیست و مسئولیت اجتماعی ما در قبال آن یک عشق و علاقه است و نه اجبار. اگر شرکت سامسونگ با علاقه برای حفظ محیط زیست ایران پیش قدم شده ما باید آن را تشویق کنیم. بازخواست و اجبار کردن سبب گریزان شدن آن از این مسئولیت اجتماعی می‌شود. صنایع داخلی ما امروز برای حفظ گاندو در منطقه بلوچستان هزینه می‌کنند. ما باید کاری کنیم که صنایع خودمان با علاقه به محیط زیست روی آورند و نه با اجبار. یکی از تاکیدات سازمان حفاظت محیط زیست این است که روزی به جایی برسیم که عوارض آلودگی کارخانه‌ها و صنایع به صفر برسد.