چرا فشار عصبی مفید است؟

 امروزه، به عقیدۀ عموم، استرس امری بد و اجتناب‌ناپذیر است. اما، در میانۀ قرن بیستم، نظریه‌پردازان معتقد بودند که مقدار کمی استرس خوب است. کتاب جذاب و خواندنی یان رابرتسون، «آزمون استرس»، سراسر داستان‌هایی علمی و شاهدی است بر این گفتۀ نیچه: آنچه مرا نکشد نیرومندترم می‌کند.
 
سؤال اصلی رابرتسون این است: آیا می‌شود خود را طوری تربیت کنیم که بیشتر شبیه نیچه باشیم و با استرس‌های زندگی قدرتمندانه‌ روبه‌رو شویم؟

آنچه مرا نکشد نیرومندترم می‌کند
 
 استرس بیماری همه‌گیر روان‌شناختی عصر ماست و دیگر به‌ندرت به یاد می‌آورند که این واژه در معنای امروزی خود، ابتدا، تنها به‌صورت یک استعاره به کار می‌رفته است. پیش از نیمۀ قرن بیستم، «استرس» اصطلاحی در فیزیک و مهندسی محسوب می‌شد و برای توصیف فشاری به کار می‌رفت که نیروهای بیرونی بر ماده‌ای مانند چوب یا فلز وارد می‌کردند.
 
سپس زیست‌شناسی این واژه را وام گرفت و برای توصیف واکنش هورمونی مکانیکی به محرک‌ها به کار برد. اما کاربرد «استرس» در فیزیک نیز خود اقتباسی استعاری از قدیمی‌ترین تعریف ثبت‌شدۀ این واژه بود، یعنی سختی یا فلاکت. طبق واژه‌نامۀ انگلیسی آکسفورد واژۀ stress (استرس) احتمالاً در «distress» (پریشانی) ریشه دارد.

امروزه، به عقیدۀ عموم، استرس امری بد و اجتناب‌ناپذیر است. اما، در میانۀ قرن بیستم، نظریه‌پردازان اولیه دریافتند که مقدار کمی استرس خوب است و می‌تواند نیروبخش و مشوق باشد. ازاین‌رو هانس سایلی، متخصص غدد، تمایزی میان «eustress» (استرس خوب) و «distress» (استرس بد) قائل شد. در اصل، تفاوت میان استرس خوب و بد در خودِ استرس‌های بیرونی نیست، بلکه در چگونگی واکنش انسان یا دیگر حیوانات به آن است.
 
آن‌طور که هملت به روزنکرانتس می‌گوید: «هیچ چیزی خوب یا بد نیست، تفکر ماست که خوب یا بد را می‌سازد.» یان رابرتسون، روان‌شناس و عصب‌پژوه، در کتاب بسیار جذاب و خواندنی خود تسلی افراطی مشهوری را که نیچه عرضه می‌کرد، بیان می‌کند: آنچه مرا نکشد نیرومندترم می‌کند. سؤال اصلی رابرتسون این است: آیا می‌شود خود را طوری تربیت کنیم که بیشتر شبیه نیچه باشیم و با استرس‌های جزئی و جدی در زندگی قدرتمندانه‌تر روبه‌رو شویم؟

وی ابتدا از دریچۀ یک شرح‌حال علمی دوست‌داشتنی به این پرسش می‌پردازد و اشاره می‌کند که اولین‌بار در دهۀ ۱۹۸۰ شواهدی کشف شدند که نشان می‌دادند مغز «سخت‌افزار» نیست بلکه در واکنش به تجربه‌ای جدید، از لحاظ فیزیکی، تغییر می‌کند. (این پدیده را اکنون انعطاف‌پذیری عصبی می‌نامیم.) رابرتسون می‌نویسد: «این کشف مرا سردرگم کرده بود. نرم‌افزار تجربه می‌تواند سخت‌افزار مغز را بازمهندسی کند.» (احتمالاً این مسئله به همین اندازه هم تعجب‌آور بوده زیرا، در آغازِ امر، استعاراتِ رایانه‌ای به شکلی نامناسب در زیست‌شناسی انسانی به کار می‌رفتند.)
 
رویداد بعدی زمانی بود که معلوم شد عملکرد ژن‌ها در بدن نیز در واکنش به محرک‌های محیطی، شامل محرک‌های استرس‌زا، تغییر می‌کند. چنین کشفیاتی رابرتسون را به این اعتقاد رساند که «همه می‌توانند یاد بگیرند ذهن و احساسات خود را کنترل کنند» و این‌گونه «استرس را در محدودۀ خود به یک مزیت تبدیل کنند.»

راهبردهای تحقق این امر بدین شرح هستند: به خودتان یادآوری کنید که خلبان خودکار را متوقف کنید، صاف بنشینید («حالت صافْ حالت انگیختگی را در مغز افزایش می‌دهد»)؛ روی کاری که انجام می‌دهید تمرکز کنید («یک ذهن سرگردان همیشه ناشادتر از ذهنی است که روی کاری که انجام می‌دهد متمرکز است، حتی اگر آن کار بسیار طاقت‌فرسا باشد»)؛ احترام به خودتان نیز مفید است، همان‌طور که گروه استِیپل سینگرز در ترانۀ «به خودت احترام بگذار» توصیه می‌کنند؛ سعی کنید نگران نباشید، زیرا «ظاهراً استرس... نانگران‌ها را به‌سوی نقطۀ شیرین۱ اجرا سوق می‌دهد و نگران‌ها را از آن خارج می‌کند.» این نظرات خوب‌اند اما موضوع اصلی این است که چطور باید آن‌ها را تحقق بخشید.
 
هشدارِ نگران نباشید تنها سبب می‌شود نگران‌های عادتیْ نگران‌تر شوند زیرا حالا بیش از هر چیز دیگر نگرانِ نگران‌بودن خود هستند. پیشنهاد رابرتسون برای کمک به حل چنین مشکلاتی این است که افراد بیاموزند برداشت همیشگی خود از علائم فیزیولوژیکی خاص (تپش قلب، تعریق و مانند آن) را تغییر دهند و مثلاً به خود بگویند: «من هیجان‌زده‌ام و نه مضطرب.»

این‌ها به شکلی دقیق و صریح [در کتاب] توضیح داده شده‌اند. رابرتسون مطالب خود را با ارائۀ داستان‌هایی تبیین می‌کند، داستان‌هایی دربارۀ تصادفات رانندگی، زمین‌لرزه، اینکه چرا اهالی هنر در زمان روبوسی سر خود را به‌سمت راست خم می‌کنند، و ماجرای بیمارانی با مشکل خشم افراطی؛ سپس، با آگاهی‌ای آمیخته با دقت و همفکری، نظرات پیچیدۀ علمی را به بحث می‌گذارد. وی به برخی مطالعات دربارۀ تصویر عصبی اشاره می‌کند اما تأکید دارد که شواهد روان‌شناسی بالینی و سایر حوزه‌ها نیز به همان اندازه ارزشمند هستند.
 
یکی از نتایج که در قالبی زیبا عرضه می‌شود این است که یادگیری «نوعی جراحی مغز و اعصاب» است. (شاید در اینجا نیز نشانه‌ای از این تصور دیده شود که هر چیز مربوط به عصبْ معیاری محکم برای حقیقت تجربۀ انسانی است، اما در فضای فعلی می‌توان از این نشانه چشم‌پوشی کرد.)

نتیجه این است که افراد بهبودپذیری که در مقابل تلخی‌های زندگی این جملۀ بکت را به کار می‌برند که «نمی‌توانم ادامه دهم. ادامه می‌دهم»۲ همان‌هایی هستند که قادرند میان نظرات «نزدیک شدن» و «دوری کردن» تعادلی سازنده برقرار کنند.
 
(وی هوشمندانه متذکر می‌شود که دوری کردن می‌تواند سازنده باشد: چه دوری کردن از اهداف خودِ قبلی پس از اتفاقی سهمگین که زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و چه دوری کردن از الگوهای معمول تفکر در جست‌وجوی راهکارهایی خلاقانه.) رابرتسون مراقب است که زیادی خوش‌بین یا احساساتی نشود: استرس را نمی‌توان همیشه به شکلی مثبت تفسیر کرد، به‌ویژه در خصوص افرادی که حس می‌کنند قادر به کنترل زندگی خود نیستند.
 
شعار نیچه تنها دربارۀ بدبختی‌هایی صدق می‌کند که «خیلی جدی» نیستند. اما به‌هرحال، پیام وی، که تمرین متمرکز می‌تواند روش کار ذهن انسان را (درون محدودیت‌های خود) تغییر دهد، پیامی الهام‌بخش و پیش‌برنده است.

این اعتقاد قدمت زیادی دارد. همان‌طور که فیلسوف رواقی اپیکتت سال‌ها قبل گفته بود: «بدانید که واژگان زشت یا پرخاشگری‌ها به‌خودی‌خود بی‌حرمتی نیستند، بلکه این قضاوت شماست که از آن‌ها بی‌حرمتی می‌سازد. پس هر گاه کسی شما را به خشم می‌آورد، بدانید فکر خودتان است که خشمتان را برانگیخته است.
 
پس تلاشتان این باشد که نگذارید احساساتْ شما را از کوره به در برند. زیرا اگر زمان را به دست بگیرید و کمی مکث کنید، راحت‌تر می‌توانید خود را مهار کنید.» در زمانۀ ما، بنیان‌گذاران درمان‌های شناختی مدرن مانند سی‌.بی.‌تی۳ -که مهارت‌های آن شالودۀ بخش مهمی از توصیه‌های رابرتسون است- خود، آگاهانه از رواقی‌ها الهام می‌گیرند. این‌گونه است که دانش مدرن بار دیگر فلسفۀ باستان را تصدیق می‌کند.

اطلاعات کتاب‌شناختی:
 
یان، رابرتسون. آزمون استرس. انتشارات بلومزبری. ۲۰۱۶

Robertson, Ian. The Stress Test. Bloomsbury Publishing. 2016

پی‌نوشت‌ها:
 
* این مطلب در تاریخ ۱۳ جولای ۲۰۱۶ با عنوان The Stress Test by Ian Robertson review – why pressure is good for you در وبسایت گاردین منتشر شده است.
 
[۱] اصطلاحی در استودیوی ضبط موسیقی است و به نقطه‌ای مرکزی گفته می‌شود که فرد می‌تواند در آن صداها را، با ترکیبی متوازن که مورد نظر تدوینگر است، بشنود.
 
[۲] "I can’t go on. I’ll go on”
 
[۳]Cognitive behavioral therapy (CBT)
 
رفتار درمانی شناختی: یک رویکرد روان‌درمانی است که احساسات ناکارآمد و رفتارها، فرایندها و مضامین شناختی ناسازگارانه را، از طریق شماری از روش‌های سیستماتیک، صریح و هدف‌مدار نشانه می‌گیرد. نام این روش اشاره به رفتار درمانی، شناخت درمانی، و به ترکیبی درمانی از این دو براساس اصول پایه و پژوهش‌های رفتاری و شناختی دارد.
 
به گزارش ترجمان ، بسیاری از این درمان‌گران با مشکلاتی از قبیل اضطراب و افسردگی بر اساس مجموعه‌ای از روش‌های شناختی و رفتاری مقابله می‌کنند. این روش اذعان دارد که ممکن است رفتارهایی باشند که از طریق تفکر عقلانی قابل کنترل نباشند. رفتار درمانی شناختی با «تمرکز بر حل مسئله» عهده‌دار حل مشکلاتِ بخصوصی می‌شود و در این رویکرد درمانگر با «عمل گرایی» تلاش می‌کند با کمک به مراجع در انتخاب استراتژی خاصی برای مواجهه با مشکل به او کمک کند[ویکی پدیا].