دردسر بزرگ آب در خاورمیانه

 گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل متحد چیزی را تأیید کرد که بسیاری از ما آن را می‌دانستیم: صدها هزار نفر از مردم خاورمیانه و شمال آفریقا - به‌ویژه در الجزایر، اردن، لیبی، مراکش، فلسطین، سودان، سوریه و یمن- در سال 2016 بدترین کمبود آب در دهه‌های گذشته را تجربه می‌کنند؛ برای منطقه‌ای که به سمت رشد اقتصادی و ایجاد تنوع گام برمی‌دارد، این آخرین چیز مورد نیاز است.

عوامل متعددی به وضعیت فعلی دامن زده و آن را تشدید کرده است ازجمله تغییرات آب‌وهوایی، بیابان‌زایی، آلودگی آب و استفاده بیش از حد از منابع طبیعی؛ علاوه‌بر اینها اطلاعات ناکافی، آموزش نادرست و عدم ارتباط، این مشکلات و چالش‌ها را بیشتر کرده است. ناآگاهی از شیوه‌های زندگی سازگار با محیط زیست یا تعهدنداشتن به آن، عامل دوچندان‌شدن مشکلات است و به همه اینها باید عدم مدیریت درست دولت در کاهش بلایای طبیعی، مناقشات و بحران‌ها را اضافه کرد که اوضاع را وخیم‌تر کرده است.

الجزایر برای مثال، بدترین خشکسالی را در پنج دهه اخیر تجربه کرده است و مانند بسیاری از کشورهای منطقه، کشاورزی در اینجا به میزان بارش در فصل باران بستگی فراوانی دارد. با توجه به زیرساخت‌های توسعه‌نیافته، تولید غلات 40 درصد در سال جاری کاهش یافته و باوجود ثروت فراوان نفت و گاز، الجزایر در اطمینان‌یافتن از منابع کافی آب برای جمعیتش شکست خورده است. حتی اگر فرصت‌های شغلی ناکافی در این کشور را در نظر نگیریم، الجزایر در بحرانی قرار گرفته که در نتیجه آن با تظاهرات مردمی روبه‌رو است.

لیبی حتی با بی‌ثباتی بیشتری مواجه شده که سال‌ها جنگ داخلی به آن دامن زده و کاهش قدرت مرکزی، جریان توزیع آب را تضعیف کرده است و کمبود آب در کشور بیداد می‌کند. سال گذشته سازمان ملل دست‌به‌کار شد تا برای بخشی از جمعیت کشور که به آب نیاز داشتند، پنج میلیون لیتر آب فراهم کند.

در اردن، کمبود آب تا حد ویرانگری رخ داده است، به‌ ویژه در شهر بزرگی مانند امان. اردن تخمین زده که می‌تواند آب مورد نیاز برای دو میلیون نفر را فراهم کند، درحالی‌که جمعیت این کشور در حدود 6 میلیون نفر است حتی بدون درنظرگرفتن 1,5 میلیون مهاجر سوری که درحال‌حاضر در این کشور اقامت دارند.

در زمان کمبودها، پناهندگان، اولین گروه‌هایی هستند که اثرات مخرب را درک می‌کنند و ذخیره آب کمپ‌ها، هم در اردن و هم در لبنان به کمترین میزان ممکن رسیده است. مشکلی که میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد، افرادی هستند که هم‌اکنون نیز در گرمایی سوزان روزگار می‌گذرانند. در روکبان، کمپ پناهندگانی در مرزهای مشترک اردن با سوریه و عراق، بیشتر از 85 هزار و 500نفر به‌ندرت در روز پنج لیتر آب برای نوشیدن، پخت‌وپز و شست‌وشو دریافت می‌کنند.

اوضاع در یمن هم به شکل مشابهی تیره‌و‌تار است؛ این کشور همچنان در خشونت و جنگ داخلی غرق است و هیچ دولت کارآمدی برای مدیریت منابع آب وجود ندارد؛ صنعا، پایتخت کشور، در 10سال آینده به‌طور کلی خشک خواهد شد و اکنون هم نیمی از جمعیت این کشور به منابع آب پاکیزه دسترسی ندارند و به‌همین‌دلیل بیماری و مرگ در این کشور گسترش یافته است. سازمان ملل تخمین می‌زند که 14هزار کودک زیر پنج سال از سوءتغذیه و اسهال مرده باشند و در همین حال، کشاورزان برای دسترسی به آب، زمین را بیش از هر زمان دیگری حفر کرده‌اند.

برخی از چاه‌ها تا 500 متر عمق دارند و هیچ مقرراتی برای کنترل این روند وجود ندارد و تا مداخله مؤثر یک دولت در این موارد، راهی طولانی در یمن باقی است؛ این دخالت هم‌اکنون مورد نیاز و درواقع ضروری است، مانند سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا. برای شروع، دولت‌های این کشورها باید کشاورزی را با شیوه‌های نوین مدرن کنند، ازجمله با آموزش کشاورزان و معرفی ابزارهایی برای آبیاری کارآمدتر. کاهش وابستگی کشاورزی در این کشورها به نزولات آسمانی ضروری است.

برخی از کشورها همچون مغرب و اردن، درحال‌حاضر برخی از قدم‌های مهم را در راستای بهبود کشاورزی برداشته‌اند و دولت مغرب به‌ویژه تلاش‌های قابل توجهی برای توسعه منابع آبی خود از طریق سدسازی انجام داده اما هنوز راه زیادی برای طی‌کردن باقی و بهره‌وری توزیع آب در مغرب همچنان پایین است؛ فقط 60درصد برای آبیاری. برای کشوری که بیش از 20 خشکسالی را در 35سال گذشته تجربه کرده، این مشکلی جدی به حساب می‌آید و خبر خوب این است که بانک توسعه آفریقا وامی در حدود 88 میلیون یورو برای تأمین مالی پروژه بهبود کیفیت توزیع آب در مغرب تصویب کرده است.

در اینجا به نقطه‌ای اساسی می‌رسیم: هیچ کشوری نمی‌تواند این کار را به تنهایی انجام دهد و همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به‌شدت نیاز است. کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا باید به یکدیگر در اجرای این پروژه‌ها و این مدل برنامه‌ها کمک و از هم حمایت کنند. علاوه‌براین، باید به سرمایه‌گذار‌های اضافی داخلی و بین‌المللی اجازه داده شود تا برای تأمین منابع مالی تعمیر زیرساخت‌های پیر آبی در کنار انجام پروژه‌های جدید مانند سدها با طراحی نوین و مخازن آب فعالیت کنند، همچنین باید تلاش‌های بیشتری برای حفاظت از منابع آبی موجود شود.

اینها درواقع کارهایی است که باید به‌وسیله دولت انجام شود اما عموم مردم هم نقش مهمی بازی می‌کنند. شهروندان باید در ابتدا آگاه شوند؛ نه‌تنها درباره چگونگی استفاده معقول‌تر از آب بلکه درباره نحوه محافظت در برابر خطرات ناشی از فجایع آب‌وهوایی. برای بخش خصوصی و سازمان‌های غیردولتی، ارتقای مدیریت آب در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یک فرصت بزرگ برای سرمایه‌گذاری در بخش خدمات توزیع آب و فناوری‌های مربوط به آن است و تخمین زده می‌شود که در بازار منطقه‌ای خدمات مربوط به بهداشت آب در حدود 200 میلیارد دلار ارزش داشته باشد و پروژه‌هایی این اهداف را برآورده می‌کنند که بتوانند هوشمند سرمایه‌گذاری کنند اما همه اینها به دولت‌ها بستگی دارد که بتوانند گام‌های اول را به‌درستی بردارند.

 اگر آنها اقدامی برای حفظ منابع آب و استانداردسازی عرضه انجام ندهند، جمعیت در معرض خطر همچنان رنج خواهند برد؛ وضعیتی که به‌سادگی می‌تواند به ناآرامی یا حتی بدتر تبدیل شود. اگر کاری برای این وضعیت نشود، کل منطقه با چالش آب مواجه خواهد شد؛ از آن دست چالش‌هایی که می‌تواند آتش جنگ‌های آینده را شعله‌ور کند.

روزنامه وقایع اتفاقیه نوشت: در جلسه بعدی کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون سازمان ملل در تغییرات آب‌وهوایی که در مغرب در ماه نوامبر برگزار می‌شود، مسئله آب باید در دستور کار قرار گیرد و با توجه به اینکه بیش از 80 درصد از کشورهایی که در مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی نقش دارند در آینده با چالش آب روبه‌رو خواهد شد، نمی‌توان برای ایجاد هماهنگی در میان دولت‌ها و کشورهایی که نقشی بزرگ در صحنه بین‌المللی ایفا می‌کنند، تأخیری ایجاد کرد.