کدام پرنده فرمانروای آسمان تهران است؟

هرچه تهران شلوغ‌تر و برج‌های بلتدتر می‌شود، زیستگاه پرنده‌ها در پایتخت کوچکتر می‌شود. زمانی سر و صدای گنجشک‌ها و قمری‌ها و کبوترها را در گوشه و کنار شهر می‌شد شنید و حتی لابلای درخت‌های گردو و چنارهای کهنسال می‌شد دارکوب‌ها و طوطی‌ها را دید اما حالا این کلاغ‌ها هستند که فرمانروایی آسمان شهر را در اختیار گرفته‌اند.

 «شهر فردا» افزوده است: شاید برای خیلی‌ها عجیب باشد که همین تهران شلوغ و پر از آلودگی که آدم بعضی وقت‌ها صدای خودش را هم نمی‌شنود زیستگاه صدها گونه پرنده‌ای است که پایتخت را برای سکونت برگزیده‌اند و به عبارتی تهرانی شده‌اند!

اما اینکه چرا تهران این تعداد زیاد پرنده را در خود جای داده را علیرضا هاشمی اینگونه پاسخ می‌دهد: کشور ایران در مرکز رفت و آمد پرندگان مهاجر قرار گرفته و برندگانی که می‌خواهند از مرزهای شمالی به مرزهای جنوبی مهاجرت کنند ناخودآگاه از کشور ما می‌گذرند و از آنجایی که تهران هم در قلب ایران قرار دارد به شکلی موقعیت ویژه‌ای در کوچ آنها یافته است.

به گفته این کارشناس ارشد محیط زیست، موقعیت تهران به عنوان یک لکه سبز که مناطق خشک آن را احاطه کردند خود مزید بر علتی است برای جایگاه ویژه تهران که بسیاری از آنها این منطقه را به عنوان ایستگاهی بین راهی انتخاب می‌کنند.

«می‌توان پرندگان تهران را به چند دسته تقسیم کرد. یک دسته آنهایی که در تمام شرایط و فصول تهران را ترک نمی‌کنند مانند قمری‌ها، گنجشک‌ها و کلاغ ابلاغ و برخی طوطی‌ها.»

اینها پرندگان اصلی تهران را تشکیل می‌دهند که می‌توان به اصلاح خودمانی آنها را بومی تهران نامید، اگرچه هاشمی زیاد واژه بومی را برای آنها درست نمی‌داند.

وی دسته دیگر پرندگان تهران را پرندگان مهاجری می‌داند که خود آنها نیز به سه بخش تقسیم می‌شوند. پرنده‌های عبوری مثل مگس‌گیر، سینه سرخ که غالبا بهار تا پائیز را در تهران می‌گذراند. اینها پرندگانی هستند که یک یا دو فصل مهمان تهران هستند.

مدیر گروه پرنده‌شناسی، مهاجرانی را که از سرمای سخت سیبری به عرض‌های گرم‌تر می‌آیند، دسته دیگری از پرندگان می‌داند که کاکایی سر سیاه، سهره جنگلی و سهره سبز برخی از آنها را تشکیل می دهند. اینها مهاجران زمستانه‌ای هستند که با آمدن بهار به عرض‌های شمالی برمی‌گردند.

چلچله‌ها، بادخورک‌ها، پرستوها، سبز قبا و زنبور خوارها پرندگان مهاجری که در تابستان از عرض‌های جنوبی‌تر مانند آفریقا به کشور ما می‌آیند که البته این گروه از پرندگان در تهران زادآوری هم می‌کنند.

ثبت حضور بیش از 250 گونه پرنده در شهر تهران

هاشمی می‌گوید: 10 سال است که گروه‌های پرنده‌شناسی از جمله طرلان در حال ثبت پرندگانی هستند که به نوعی تهران را به عنوان محل اقامت حتی کوتاه انتخاب می‌کنند و تاکنون حضور 250 گونه پرنده در تهران به ثبت رسیده است.

وی در عین حال معتقد است که اگرچه ثبت آمار تعداد پرندگان از 10 سال گذشته بالا رفته ولی این به معنای بهتر شدن وضع پرندگان نیست بلکه به معنی بیشتر شدن تحقیقات و افراد علاقه‌مند مانند عکاسان و «پرنده نگران» است و اکثر اطلاعات موجود در مورد 10 سال گذشته است و نه قبل از آن. با این وجود قطعاً سر و صدا، آلودگی و از بین رفتن زیستگاه‌ها تأثیرات زیادی بر جمعیت پرندگان شهر تهران داشته است.

«با این وضعیت هوای تهران ما 250 گونه پرنده در تهران ثبت کرده‌ایم. پس ببینید اگر این وضعیت آلودگی‌ها بهبود یابد و فضاهای سبز و گیاهان بومی بیشتر و شرایط زیست محیطی شهر بهتر شود چه کلکسیونی از رنگ‌ها و زیبایی‌ها را می‌توان مشاهده کرد.»

اما اینکه گفته می‌شود آلودگی هوا موجب شده بسیاری از پرندگان از شهر تهران رفته و دیگر برنگشته‌اند آیا صحیح است؟

این سؤالی است که هاشمی معتقد است پاسخ دادن به آن خیلی دشوار است و استدلالش هم این است که پرندگان نیز تهران را زیستگاه خود می‌داند و بسیاری از آنها غیر از تهران محلی برای زندگی ندارند که بروند و اطلاعات علمی وجود ندارد که پرنده‌ای از تهران رفته و برنگشته باشد.

اما در عین حال این کارشناس ارشد محیط زیست متذکر می‌شود که به یقین می‌توان گفت که موارد بسیاری روی جمعیت پرندگان تأثیر گذاشته است، چه آنکه تعداد طوطی‌ها و دارکوب‌های شهر تهران بسیار کمتر از گذشته است و دلیل آن نیز از بین رفتن و کاهش چشمگیر درختان با سن بالا و قطور مانند گردو و چنار است که تنه آنها محل زادآوری و لانه‌گزینی این پرندگان است.

تهران زمانی شهر درختان گردو و چنار بود اما اکنون بسیاری از آنها از بین رفته‌اند و درختان جدید نیز با توجه به شرایط موجود هیچگاه به اندازه و قطر 15 تا 20 سانتی‌متر نمی‌رسند. هرچقدر هم که فضا سبز اضافه شود آیا می‌توان درختان کهنسال نیز اضافه کرد.

به اعتقاد هاشمی اگرچه نمی‌گوییم پرندگان تهران به طور کامل از بین رفته‌اند یا تهران را ترک کرده‌اند اما وضعیت به سمت شرایط ناگواری در حال حرکت است.

طغیان حشره و آفت در نبود پرندگان

این کارشناس ارشد محیط زیست خاطرنشان می‌کند که بود و نبود پرندگان در شهر تهران قطعاً تأثیر بسیاری در محیط زیست شهری دارد. زیرا پرندگان شاخص‌های بیولوژیکی محیط زیست هستند و اگر حالشان خوب نباشد یعنی حال شهر ما هم خوب نیست.

«برای مثال وجود پرندگان به‌ویژه آنهایی که زادآوری می‌کنند به آن جهت که برای تغذیه از حشرات استفاده می‌کنند بسیار حائز اهمیت است. جوجه چلچله‌ها، بادخورک‌ها یا پرستوها، بسیاری از زنبورخوران و چرخ‌ریسک‌ها حشره‌خوارند و نقش بسیار مهمی در کنترل بیولوژیکی حشرات بازی می‌کنند و در صورتی که پرندگان باشند حشرات و آفات دست به طغیان خواهند زد.»

انسان شهرنشین متجاوز به حریم پرندگان

هاشمی معتقد است با توجه به اهمیت پرندگان در شهر تهران، تغییر نگرش شهروندان به پرندگان بسیار در حفاظت آنها تأثیرگذار است.

«باید این باور را در مردم ایجاد کرد که ما آمده‌ایم و زیستگاه پرندگان را اشغال کردیم و خانه و کاشانه آنها را از بین برده‌ایم، پس حداقل می‌توانیم برای آنها لانه‌های امن درست کنیم با در نگهداری درختان کهنسال بیشتر وسواس به خرج دهیم. چون کمک به پرندگان شهر ما کمک به محیط زیستی است که خود ما در آن زندگی می‌کنیم.»

اما تهران برای همه پرنده‌ها هم بد نبوده به طوری که این کارشناس محیط زیست می‌گوید کلاغ‌ها تهران به جهت همه‌چیزخواری و سازگاری با محیط اطراف خود و نداشتن دشمن طبیعی، بیشتر از عمر طبیعی در تهران عمر می‌کنند!

در مورد بلبل خرما نیز می‌توان گفت که با توجه به زیستگاه محدود برای پرندگان در تهران، افزایش تعداد بلبل خرمایی می‌تواند روی جمعیت گنجشکان تأثیرگذار باشد و موجب کاهش آن شود. زیرا بلبل‌های خرما منحصرا از دانه تغذیه نمی‌کنند و طیف غذایی مختلفی دارد و موفقیت بیشتری در زادآوری داشته است و نه فقط به گنجشک بلکه به لانه‌های پرندگان دیگر هم تعرض می‌کنند.

همنشین‌های انسان بلای جان گنجشک‌ها

رئیس اداره محیط زیست شهر تهران نیز در مورد وضعیت پرنده‌های تهران می‌گوید: هفت زیستگاه عمده برای گونه‌های پرندگان در تهران وجود دارد؛ ارتفاعات بالای یک هزار و 800 متر شمال شهر، تپه‌ها و زیستگاه‌های طبیعی باقی مانده در داخل شهر نظیر پارک پردیسان یا تپه‌های سوهانک، دریاچه‌ها، آبگیرها و تالاب‌های موجود در داخل شهر نظیر دریاچه چیتگر یا دریاچه مجموعه ورزشی آزادی از جمله زیستگاه‌های پرندگان در تهران است.

محمدحسین بازگیر معتقد است برخی از پرندگان نظیر مرغ مینا، طوطی، بلبل خرما و انواع توکا که از طریق برخی مردم از زیستگاه‌های مختلف وارد تهران شده و با محیط سازگاری یافته‌اند به علت رقابت شدید مشکلاتی مانند کاهش جمعیت را برای پرندگانی مانند گنجشک به‌وجود آورده است.

وی اظهار کرد: بسیاری از افراد از وجود گونه‌های مختلف پرندگان در پایتخت بی‌خبر هستند در صورتی که تهران این ظرفیت را داراست که به مقصد خوبی برای افراد علاقه‌مند به پرنده‌نگری تبدیل شود.