هدف از سیاستهای نوین در ترکیه چیست؟

فتح الله گولن، را بیشتر با نام مدارس او در سرتاسر جهان می شناسند؛ مدارسی که در تلاش هستند تا روح تساهل دینی را در بین دانش آموختگان خود گسترش دهند.

در جبهه مقابله جریان مقاومت در منطقه و تلاشگران برای انزوای ایران، نقش مؤثر دو دولت ترکیه و عربستان سعودی به دلیل توان بالاتر در تغییر فضا بیش از دیگران بوده است.

از یک سو خطر اسلام ارتجاعی و خشک مغز وهابی و از سوی دیگر ظهور جریانهای سکولار اسلامی در بیخ گوش جمهوری اسلامی ایران را شاهد هستیم.

اتفاقا نظام سلطه همواره بیشترین بهره را از همین مسئله برده و خواهد برد. در این راستا ترکیه به دلایل مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار است، خاصه آنکه سیاستهای حزب حاکم ترکیه و مواضع متغیر دولتهای این کشور درقبال مسائل گوناگون همچون تعامل با رژیم صهیونیستی و مسئله سوریه، عملا ضربه به روند تثبیت جریان مقاومت در منطقه وارد کرده است. برای شناخت فضای درونی جریانهای حاکم در ترکیه ضروری است نسبتهای میان افراد احزاب و جنبشهای ترکیه را بررسی کنیم. در این میان به هیچ وجه نمی توان از دو نام عبور کرد؛ نجم الدین اربکان و فتح الله گولن.

اربکان در راستای توسعه ترکیه و شناسایی این کشور در منطقه و تبدیل آن به یک قدرت منطقه ای تلاش عمده ای داشت و از سوی دیگر، همت بسیاری در راستای گسترش اسلام (سیاسی) به خرج داد. نیروهایی که در راستای این هدف با مرحوم اربکان آشنا شدند، در معادلات سیاسی سالهای بعد ترکیه بسیار تأثیرگذار بودند که از آن جمله می توان به مجموعه ای اشاره کرد که بعدها هم در قالب حزب رفاه و هم در قالب حزب فضیلت جزو بدنه اصلی محسوب می شدند، البته باید به این نکته توجه داشت که از همان ابتدا هم به طور کامل تمام عقاید سیاسی و مذهبی این افراد الزاما منطبق با هم نبود، اما ذیل یک هدف مشترک با هم کار کرده و فعالیت سیاسی معطوف به کسب قدرت انجام می دادند، البته بعدها به شاخه های دیگری تبدیل شدند.

از طرفی امروز رجب طیب اردوغان، ریل گذار سیاستهای نوین ترکهاست (احیای خلافت) و از سویی در میان ترکها معروف است که نجم الدین اربکان، استاد و اسوه رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه بوده است، اما تجارب حزب عدالت و توسعه نشان می دهد که استاد حقیقی وی، فتح الله گولن، پدر اسلام (اجتماعی) و به تعبیری سکولار است؛ البته که امروز اردوغان در عمل تلاش بر رد این باور دارد.

فتح الله گولن، را بیشتر با نام مدارس او در سرتاسر جهان می شناسند. مدارسی که در تلاش هستند تا روح تساهل دینی را در بین دانش آموختگان خود گسترش دهند
مدارس گولن، فراگیرترین مدارس اسلامی در سطح جهان هستند. دانش آموختگان این مدارس اکنون تبدیل به جریان و جنبشی شده اند که از آن با نام جنبش گولن یا جنبش خدمت یاد می شود. «هیزمت» یا همان «خدمت» نام ترکی سازمانی است که بنام جنبش گولن شناخته می شود.

گولن، یک روحانی سنی حنفی است. جنبش خدمت فاقد ساختار رسمی است، اما پیروان فراوانی دارد که در بیش از یک صد و پنجاه کشور جهان پخش هستند. گولن برخلاف اربکان ـ که معتقد است آمریکا به سبب آنکه صهیونیسم جهانی، مهمترین تصمیم سازان آن هستند، دشمن جهان اسلام است ـ بر آن است که آمریکا و مجموعه غرب، اکنون به قدرتهای جهانی ای تبدیل شده اند که چاره ای جز همکاری با آنها وجود ندارد. بسیاری از مطبوعات غربی، گولن را رهبر جنبش اجتماعی اسلامی قومیت گرا و ناستیز با غرب می دانند که آینده خاورمیانه را به سوی اسلام اجتماعی جهت می دهد، اما مخالفان گولن معتقدند که وی بیشترین خطر را برای لائیسیته ترکیه دارد و او را متهم می کنند که از طریق اسلامی سازی فعالیتهای اجتماعی در پی ریشه کردن بنیاد لائیک دولت ترکیه است. از طرفی فتح الله گولن و هوادارانش می گویند که جنبش دینی ـ سیاسی مدرنی را تأسیس کرده اند که مدرنیته را دین ورزی و ناسیونالیسم و تسامح و مردم سالاری پیوند داده و اسلام، ناسیونالیسم و آزادی خواهی را در کانون واحد، گرد آورده است.

چرایی اهمیت مطالعه آرای گولن

فتح الله گولن در میان مردم ترکیه به چند ویژگی شهره است. در حوزه مناسبات بین الادیانی، سازگار کردن اسلام و لائیسیته، محکومیت علنی خشونت تحت نام اسلام و بالاخره بالاتر از همه توجه دادن به اهمیت والای آموزش در اسلامی، با یک نگاه اجمالی به آثار و مکتوبات متعدد گولن، خیلی زود خواهیم فهمید که او چندان رغبتی ندارد که یک نظام الهیاتی بدیع و نو عرضه کند یا حتی جهت گیری نو و انقلابی داشته باشد، قرائت او از اسلام متأثر و منطبق با روند کلی محافظه کاری اسلامی است و ادله و استدلالهایش عمدتا سنتی هستند، البته این گونه به نظر می رسد که اگر جنبش گولن به تفاسیر محافظه کارانه از شریعت مطالبق با دموکراسی و حقوق بشر پذیرفته شده از سوی جامعه بین المللی تن دهد، هیچ کدام از منتقدین، نگرانی نخواهند داشت، زیرا به تعبیر مؤسسه رند(RAND) درباره جنبش گولن، در نبرد با اسلام رادیکال، مسلمانان میانه رو، لیبرال و سکولار با ارزشهای منطبق با ارزشهای جهانی که اساس تمامی جوامع لیبرال و مدرن هستند، شرکای بالقوه غرب خواهند بود. منتقدان می گویند از اینکه گولن تلاش کند که قدرت سیاسی ترکیه را در دست گیرد ـ درست همانند آنچه امام خمینی(ره) در دهه ۱۹۷۰ در ایران انجام داد ـ می ترسند.

در حال حاضر نمی توان پیش بینی کرد که این جنبش اساسا در پی چیست؟ البته آینده می تواند پاسخ این پرسش را بدهد. این جنبش به رغم تعدد و تنوع حوزه های فعالیتش هم چنان برای بعضی ناشناخته و مبهم به نظر می رسید و بسیاری از صاحب نظران در ترکیه و خارج ترکیه، نسبت به مقاصد و نیات درازمدت این جنبش اظهار بی اطلاعی می کنند، لذا برای درک و فهم اهمیت زندگی و آموزه های فتح الله گولن و درک ویژگیهای جنبش وی مطالعه بر روی آرا و اندیشه های او ضروری است.

تاریخچه جنبش

سعید نورسی کیست؟ محمد فتح الله گولن کیست؟

به طور کلی اندیشه های اسلام گرا در ترکیه در دوره معاصر متأثر از اندیشه های سعید نورسی است. نورسی، شخصیتی با رویکرد دینی است و در ترکیه عالم دینی شناخته می شود که رویکرد صوفیانه دارد و بر این باور بود که باید رویکرد باطن گرا به دین داشت.
علی رغم وجود پاره ای تفاوتها، سعید نورسی و فتح الله گولن وابستگیهای فکری فراوانی به یکدیگر دارند.        
سعید نورسی به آگاهی درونی فرد خیلی اصرار می ورزید. هدفش تربیت انسانهای فهیم و آگاه بود تا سر حد امکان از ماجراجویی و حادثه آفرینی گرایزان بود، اما فتح الله گولن مرد عمل و فعالیت است و مسلمانان را دعوت می کند که با ادارک و شعور خود دنیای خودشان را بسازند، القصه گرچه هر دو نفر یک هدف را دنبال می کنند اما راه های آنها متفاوت است.

البته این نگاه از طریق دیگرانی مانند گولن، اربکان و اردوغان ـ ولو با قرائتهای متفاوت و حتی متضادی که پیدا کرده ـ خود را از قضیه ای که نورسی مطرح کرد و رویکرد صوفیاته ای که پیشنهاد می داد، فراتر آورده است. اندیشه دینی ـ سیاسی معاصر ترکیه را باید در همین چهار شخصیت سعید نورسی، فتح الله گولن، اربکان و رجب طیب اردوغان جستجو کرد.

فتح الله گولن، در سال ۱۹۴۱ میلادی در روستای کوروجوک در پاسینلر ارزروم به دنیا آمد. پدر او رمزی افندی یک روحانی حنفی و مادرش نیز آموزگار قرآن بود. در چهار سالگی نزد مادر خود تلاوت قرآن را آموخته  و به مدت یک ماه توانست قرآن را ختم کند. در ۱۰ سالگی حافظ قرآن شد و یادگیری دروس دینی را نزد، پدر آغاز کرد. در ۱۱ سالگی تبحر فراوانی در زبان عربی کسب کرد و دروس دینی را با جدیت ادامه داد. در سال ۱۹۵۵ با کتاب مشهور رساله نور آشنا شد.

رساله نور اثر شیخ بدیع الزمان نورسی همان کتابی است که مدرسین و خوانندگان آن، با لقب نورچی ها مشهور شده و علاوه بر حلقه درس و فقه، صاحب تشکیلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز شده و اکنون به جزو مهمی از سیاست، اقتصاد، نظام آموزش عالی و قدرت در ترکیه تبدیل شده اند. گولن در میان این گروه چنان نفوذی یافت که در مدت زمانی کوتاه نام او با صفت خواجه افندی در اغلب حلقه های دینی و سیاسی بر سر زبانها افتاده و وقتی که در سن ۲۶ سالگی برای نخستین بار عازم سفر حج شد، روزنامه جمهوریت تیتر دوم خود را به این موضوع اختصاص داد.

چگونگی پیدایش جنبش گولن

جنبش گولن که جنبشی دینی است دارای صدها مدرسه در ترکیه و صدها مدرسه دینی در خارج ترکیه است، از جمهوری آسیای مرکزی و قفقاز گرفته تا روسیه، مغرب، اوگاندا، کنیا و بالکان.

جنبش فتح الله گولن در مرحله رشد جنبشها و طریقتهای دینی در ترکیه، در دهه ۸۰ سر بر آورد. از میان این طریقتها، طریقت نور هم احیا شد که سعید نورسی ۱۹۶۰ ـ ۱۸۳۷ آن را تأسیس کرده بود. بنابراین فتح الله گولن نیز باید پرورش یافته و متأثر از مکتب نورسی دانست.

محققان جنبشهای اجتماعی معتقدند که مؤلفه های یک جنبش، قبل از ظهور آن در جامعه به عنوان یک جنبش اجتماعی شناخته شده، باید به بلوغ برسد. عقاید گولن از اوایل دهه ۱۹۸۰ در ترکیه به خوبی شناخته شده بودند و به همین دلیل تعداد زیادی از مردم به اندیشه های وی در فضای لائیک حکومتی ترکیه گرایش پیدا کرده و محافلی را به طور منظم برای بحث درباره دیدگاه های وی تشکیل می دادند و از دل همین محافل، برنامه سخت و راه اندازی خوابگاه ها و کلاسهای آمادگی کنکور که از پیشنهادهای گولن بود، شکل گرفت. همچنین این جلسات منبعی برای تأمین مالی و ایجاد شبکه های ارتباطات رسمی برای پروژه ها و سایر برنامه های خدماتی گولن بود. این شبکه ها متشکل از تاجران با منابع مالی، برای حمابت از این برنامه های خدماتی، به آرامی در روستاها و شهرهایی که گولن وعظ می کرد، شروع به شکل گرفتن کردند.

در میانه دهه۱۹۸۰مدارس وابسته به جنبش گولن در سراسر ترکیه به عنوان مدارسی که به جوانان ترک، آموزش با کیفیت ارائه می دهند، شناخته شدند.
دانش آموزان این مدارس پس از شرکت در کلاسهای آماگی کنکور با رتبه بالاتری از جمعیت عمومی جوانان، امتحانات ورودی را پشت سر می گذاشتند. همچنین بسیاری از دانش آموزان دبیرستانهای مدارس وابسته به گولن در رقابتهای علمی ملی و بین المللی برنده می شدند. بدین ترتیب مدارس گولن و جنبش گولن به عنوان حامی آنها بیشتر در انظار عمومی شناخته شدند و مشارکت کنندگان بیشتری جذب آن شدند. با موفقیت این مدارس بود که فعالیتهای تشویق شده افکار گولن درباره آموزش و خدمات غیر سیاسی، توسط هوادارانش شروع شد. آنها در آنچه بعدها به عنوان جنبش گولن شناخته شد، ائتلاف کردند.

این جنبش نه تنها در کشورهای با میراث ترک و مسلمان، بلکه در کشورهایی با سنتهای مسیحیت، بودایی و هندو فعال است. حقیقت امر این است که این جنبش در ترکیه با استفاده از گفتمانهای اسلامی آغاز به کار کرد، اما با گذشت زمان در گفتمان خود شروع به تأکید بر مؤلفه های سکولار و بشر دوستانه ای مانند آموزش با کیفیت، پذیرش فکری دیگران و ارزشهای اخلاقی جهانی کرد و در معنای دیگر، اگرچه جنبش در سطح فردی اسلامی باقی مانده است، اما در مجموع یک جنبش اجتماعی سکولار است.

در سراسر دهه ۱۹۸۰ اعضای مرفه متأثر از آموزه های گولن، شروع به سرمایه گذاری در ساخت مؤسسات آموزشی در سراسر ترکیه کردند. در دهه ۱۹۹۰ توسعه سیاسی و اقتصادی در ترکیه به همراه اتفاقات سیاسی در سراسر دنیا، راه های جهانی را برای بسط و توسعه تجارت بیشتر و بیشتر فراهم کرد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تضعیف کنترل دولت بر اطلاعات و جریان سرمایه، مهاجرت ترکها به اروپا را افزایش داد و توسعه جهانی، تغییر و چرخش جنبش گولن از یک جامعه کوچک در ترکیه، به یک جنبش عملگرای بین المللی را در پی داشت، که از سوی طبقه در حال رشد کارآفرینان متمول متعدد به افکار و اندیشه های جنبش گولن حمایت می شد.

شکی وجود ندارد که در آغاز دهه ۱۹۹۰ میلیونها شهروند حول افکار فتح الله گولن گرد هم جمع شدند که در کنار صدها برنامه خدماتی که از آن حمایت می کردند، یک جنبش اجتماعی تشکیل دهند. این امر منجر به تأسیس بزرگترین جنبش اسلام محور با قرائت سکولار در ترکیه شد. به همین دلیل جنبشی که در یک هویت اسلامی ـ ترکی ریشه داشت. بعدها به عنوان یک جنبش فعال، نه تنها در بسیاری از کشورهای مسلمان که در کشورهای غیر مسلمان نیز نفوذ یافت. توضیح این امر در پس این حقیقت نهفته است که زیرساخت جنبش، بر حسب داوطلبها، حامیان مالی و الهامات پشت جنبش، توسط ترکهای پراکنده شده مقیم کشورهای سراسر دنیا، به عنوان دانشجو، متخصص و تاجر منتقل شده است.

برخی از آنها عمدا مهاجرت کرده اند تا مؤسسات الهام گرفته از گولن را در کشورهای دیگر تأسیس کنند. دیگرانی نیز که به دلایل آموزشی یا تجاری مهاجرت کرده اند همزمان با اقلیت در کشور جدید، درگیر جنبش و برنامه های خدماتی آن شده اند. همچنان که حامیان و همراهان جنبش در سراسر دنیا ساکن شدند و در هر جایی سکنی گزیدند، پروژه های وابسته به گولن را ایجاد کردند. مردم غیر ترک نیز از جنبش مطلع شدند و به روشهای مختلف در آن مشارکت کردند. نتیجه آن شد که جنبش گولن اکنون در توسعه و نفوذ خود، جهانی شده است.

دامنه جنبش گولن در چهار گوشه جهان گسترده است و شبکه روابط وی نیز بسیار فراگیر است
این جنبش حدود ۳۰۰ مدرسه در داخل ترکیه و ۲۰۰ مدرسه در گوشه و کنار جهان، از تانزانیا گرفته تا چین و ترکمنستان تا مغرب و مصر و فیلیپین دارد، اما بیشتر این مدارس در جمهوری های آسیانه میانه(اتحاد جماهیر شوروی سابق) که بیشترین جمعیتشان را نژاد ترک تشکیل می دهند، واقع شده است.

«جالب توجه است که دانش آموختگان مدارس گولن، به محض فراغت از تحصیل در جمهوری های آسیانه میانه پستهای عالی را در زمینه تخصص خود در اختیار می گیرند.» اما آن دسته از مدارس گولن که در ترکیه هستند، تحت نظارت دولت قرار دارند. این مدارس اگر چه به لحاظ نظام آموزشی و مدت زمان آموزش، همانند دیگر مدارس ترکیه هستند اما وجوه تمایز و امتیاز این مدارس، این است که بر اخلاقیات و دین تمرکز بیشتری دارند و استادان آنها، بهترین دانش آموختگان دانشگاه های ترکیه هستند. این مدارس هیچ مشکل مالی ندارند و تاجران ترک در حد گسترده ای به آنها کمک مالی می کنند.

اعتبار آموزشی این مدارس بسیار بالاست و دانش آموزان زیادی، اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان در آنها تحصیل می کنند. زبان رسمی این مدارس، انگلیسی است و فرزندان مقامات مسئول، بلندپایه و نخبگان ترک هم معمولا جذب این مدارس می شوند.

فتح الله گولن همواره با تأکید می گوید که مالک این مدارس نیست. وی می گوید: «از بس گفته ام که این مدارس مال من نیست، خسته شده ام.» منظور وی این است که این مدارس بخشی از فعالیتهای جنبش اوست، نه مال شخص وی. هدف جنبش گولن از افتتاح مدارس در آسیای میانه، ترویج ارزشهای اسلامی و فرهنگ ترکیه است.