تغلیظ دیه درقانون جدیدمجازات اسلامی

تغلیظ در لغت به معنای غلیظ کردن و چیزی را بر کسی سخت و دشوار‌ کردن است و در اصطلاح به افزودن یک‌سوم دیه به دیه انتخابی گفته می‌شود. موجبات تغلیظ در فقه امامیه و حقوق ایران قتل در ماه‌های حرام و محدوده حرم مکه است؛ اما طرفداران مذاهب حنبلی، مالکی و شافعی به‌اتفاق، قتل اقارب را نیز موجب تغلیظ دیه می‌دانند، در حالی که فقهای امامیه آن را سبب مستقلی برای تغلیظ دیه نمی‌دانند. در اینکه ارتکاب قتل در ماه‌های حرام موجب بیشتر شدن مبلغ دیه می‌شود، فقهای امامیه اتفاق نظر دارند و روایات متعددی بر این مطلب دلالت دارد؛ از جمله روایت کلیب اسدی که می‌گوید: «سألت أباعبدالله علیه‌السلام عن‌الرجل یقتل فی الشهر الحرام ما دیة ؟ قال: دیة و ثلث: از امام صادق(ع) پرسیدم دیه مردی که در ماه حرام به قتل می‌رسد چه مقدار است؟

امام فرمود: یک دیه کامل و ثلث آن.» با توجه به اجماع فقهای امامیه و روایت‌های واردشده مشخص می‌شود که وقوع قتل در ماه‌های حرام موجب تغلیظ دیه می‌شود و این در فقه امامیه مسلم است.قتل در حرم مکه یکی دیگر از موارد تغلیظ دیه است. در تعیین حریم کعبه اقوال مختلفی وجود دارد؛ گروهی تمام شهر مکه را جزو حرم می‌دانند و گروه دیگر محدوده خاصی از شهر مکه را و عده‌ای نیز فقط محدوده مسجدالحرام را مشمول حرم می‌دانند. از سوی دیگر بسیاری از فقها در مورد تغلیظ دیه در حرم مکه به علت اینکه دلیل محکمی برای آن ندارند، توقف کرده‌ و گفته‌اند اصلاً نصی وجود ندارد و کسانی که حکم به تغلیظ در مکه می‌کنند آن را با ماه‌های حرام قیاس کرده‌اند؛ زیرا هر دو در حرمت و لزوم احترام یکسانند.

آیت‌الله خویی در مبانی تکملة‌المنهاج معتقد است که جنایت در حرم مکه موجب تغلیظ دیه نمی‌شود. امام باقر(ع) می‌فرماید: «حرم الله حرمه بریداً فی ‌برید:محدوده حرم چهار فرسخ در چهار فرسخ از هر چهار طرف است.»صاحب جواهر، الحاق حرم مدینه منوره و حرم امیرالمؤمنین ( ع ) و حائر حسینی را به حرم مکه بعید ندانسته و حتی آنها را افضل از حرم مکه دانسته است، لیکن اکثر فقها حرم مدینه منوره و مشاهد ائمه اطهار(ع) را مشمول حکم حرم مکه ندانسته‌اند از جمله مرحوم امام خمینی(ره) که می‌فرماید: «لا یلحق بها حرم المدینة المنورة و لا سائر المشاهد المشرفه».

در ذیل ماده 555 قانون مجازات اسلامی جدید نیز آمده است: «سایر مکان‌ها و زمان‌های مقدس و متبرک مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.»جنایت بر اعضا نه در ماه حرام و نه در مکه مکرمه موجب تغلیظ نمی‌شود؛ چنانچه در ماه حرام یا در مکه دست یا پای کسی را قطع کنند، ‌تغلیظ در دیه جاری نیست؛ زیرا تغلیظ خلاف اصل است و در غیر از موارد مصرح باید به اصل رجوع کرد. ماده 557 قانون مجازات اسلامی جدید هم به صراحت، تغلیظ در دیه را منحصر به قتل نفس کرده است و آن را در جنایت بر اعضا و منافع جاری نمی‌داند. فقهای شیعه نیز تقریباً اتفاق‌نظر دارند که تغلیظ در دیه جراحت‌ها وجود ندارد. شهید ثانی در مسالک‌الافهام می‌فرماید که برخی فقهای اهل سنت (شافعی) حکم به تغلیظ دیه جراحت‌ها داده‌اند که هیچ دلیلی برای این مطلب وجود ندارد و در نزد فقهای امامیه نیز کسی قایل به چنین حکمی نیست.

یکی از شرایط تغلیظ دیه آن است که صدمه و فوت هر دو در ماه حرام یا محدوده حرم مکه باشد. ماده 555 بیان می‌دارد: «هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی‌علیه هر دو در ماه‌های حرام … یا در محدوده حرم مکه، واقع شود…» بنابراین اگر فقط یکی از آن دو در زمان یا مکان حرام باشد، دیه تغلیظ نخواهد شد. از آیت‌الله تبریزی پرسیده‌اند «در ماه حرام به کسی آسیب رسیده و قتل در ماه غیرحرام صورت گرفته است، آیا این از موارد تغلیظ دیه است؟ ایشان در پاسخ اظهار کرده‌اند چنانچه جنایتی که در ماه حرام واقع شده به نحوی باشد که شخص را مثل حیوان مذبوح قرار دهد که قتل او حساب شود از موارد تغلیظ دیه است، هرچند مردن شخص در غیر ماه حرام باشد ولی اگر جنایت در ماه حرام واقع شده و بعد سرایت کند و موجب قتل شخص در غیر ماه حرام شود از موارد تغلیظ دیه نیست.»

معیار شروع و پایان ماه‌های حرام، مغرب شرعی است مانند ماه رجب که از مغرب شرعی آخرین روز ماه جمادی‌الثانی، شروع و با مغرب شرعی آخرین روز ماه رجب به پایان می‌رسد.در صورتی که دو سبب تغلیظ با هم جمع شوند مانند اینکه قتل در ماه حرام و در حرم مکه باشد برخی فقها (صاحب جواهر) معتقدند که به دلیل قاعده عدم تداخل که قاطع اصل برائت است دو ثلث بر دیه افزوده می‌شود و برخی دیگر (شهید ثانی) معتقدند اصل برائت بر عدم تداخل ترجیح دارد و فقط یک ثلث بر دیه افزوده می‌شود. حنابله معتقدند چنانچه موارد تغلیظ جمع شوند مثلاً کسی یکی از خویشاوندان خود مانند پدر یا مادر یا فرزند یا برادر یا خواهر خود را در ماه حرام و در حرم مکه به قتل رساند باید دو دیه بدهد؛ یعنی عوامل تغلیظ با هم جمع و سه ثلث دیه به دیه اولیه اضافه می‌شود.اصلاحات و نوآوری‌های قانون مجازات اسلامی جدید

1. تغییر در ترتیب قرار گرفتن ماه‌های حرام در قانون جدید (محرم، رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه)2. اصلاح عبارت «حرم مکه معظمه» به عبارت «محدوده حرم مکه» در قانون جدید.3. تصریح به نوع جنایت ارتکابی مشمول تغلیظ دیه اعم از عمدی و غیرعمدی (شبه‌عمد و خطای محض)4. تعیین ملاک و معیار زمان شروع و اتمام ماه‌های حرام.5. تصریح به یکسان بودن حکم تغلیظ دیه بین بالغ و غیربالغ، زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان.6. شمول حکم تغلیظ دیه در این موارد: سقط جنین پس از پیدایش روح؛ پرداخت دیه در مواردی که عاقل یا بیت‌المال مسئول پرداخت دیه است؛ قتل عمدی که به علت امکان نداشتن قصاص یا نبود جواز آن دیه باید پرداخت شود.7. تصریح به اختصاص تغلیظ دیه به قتل نفس.8. شامل نشدن حکم تغلیظ دیه در جنایت بر منافع و اعضا.

منبع: روزنامه حمایت