مهار پیشروی بیابان در حاشیه دریاچه ارومیه

  با بوته کاری، قرق و مدیریت چرای دام در 200هزار هکتار از اراضی پیرامونی بزرگترین پهنه آبی ایران در 2 سال گذشته، پیشروی بیابان در حاشیه دریاچه ارومیه مهار شد.

روزنامه ایران در شماره یکشنبه نوشت: هوا بس ناجوانمردانه گرم است و کارگران با آب پاش های پلاستیکی در بیابانی که دیگر کمتر نشانی از بیابان دارد با تحمل رنج و مشقت فراوان مشغول آبیاری بوته ها و درختچه های کاشته شده هستند. اینجا سایت سپرغان ارومیه است. منطقه ای 350 هکتاری در غرب پارک ملی دریاچه ارومیه. کمتر از دو سال پیش و در واپسین روزهای اسفند 93 سپرغان بیابانی خشک و شوره زاری بیش نبود. در چوپانلوی سلماس و آغداش در میاندوآب نیز در مجاورت دریاچه ارومیه که روزگاری مملو از آب و زندگی بود بیابان ها و تپه های شنی ناباورانه ظهور کرده بودند.

تصور اینکه اراضی مجاور بزرگترین پهنه آبی کشور در مدت کمتر از دو دهه به این روز افتاده باشد واقعاً سخت و دشوار بود اما خشکیدگی دریاچه در نتیجه ساخت بیش از 44 سد روی رودخانه های منطقه و حفر بالغ بر 90 هزار چاه مجاز و غیر مجاز در کنار چرای بی رویه دام چنان بلایی بر سر دریاچه و اراضی پیرامونش آورده بود که دیگر نه آبی وجود داشت نه گیاه و جانوری! اما اکنون به مدد طرح های «مقابله با بیابانزایی و ریزگردهای نمکی» در مجاورت دریاچه ارومیه، عملیات بیابانزدایی و تثبیت شن های روان توسط اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی در بیش از شش هزار هکتار از اراضی به اجرا درآمده است. با اینکه تا چشم کار می کند همه جا سبز شده اما آبیاری درختچه ها همچنان دستی صورت می گیرد.

اگرچه زمان زیادی می برد تا این حجم درختکاری آبیاری شود اما کارشناسان منابع طبیعی ارومیه می گویند، منطقه قرق شده تا جلوی ورود دام گرفته شود ما نیز رعایت می کنیم و با ماشین آلات و تانکر آب را تا محل می رسانیم ولی برای اینکه پوشش گیاهی زیر چرخ تراکتورها له نشود به صورت دستی با کمک نیروهایی که به خدمت گرفته ایم آبیاری را به میزان 12 بار در سال انجام می دهیم تا درختچه ها کم کم بزرگ شده و نیاز آبی شان کمتر شود.

رحمان وهاب زاده مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آذربایجان غربی می گوید: «به منظور پیشگیری از بیابانزایی طرح ساماندهی مدیریت چرا در 200هزار هکتار از سامانه های عرفی حاشیه دریاچه ارومیه با مشارکت مردم و جوامع محلی به اجرا درآمده است که نتایج خوبی داشته و تا حد زیادی جلوی ریزگردها را گرفته است» با اینکه عیسی کلانتری دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه از عملکرد منابع طبیعی در کمتر از دوسال گذشته رضایت مطلوبی دارد اما کمبود اعتبارات و تنگناهای مالی همچنان بزرگترین دغدغه منابع طبیعی در مقابله با بیابانزایی در ارومیه است. رحمان وهاب زاده در گفت و گو با «ایران» می گوید: احیای دریاچه ارومیه از یک سو نیازمند تخصیص بموقع اعتبارات و تأمین و تجهیز نیروی انسانی است و از سوی دیگر ضروری است با رفع موانع مالی و تأمین نیروی انسانی سایر راهکارهای مصوب برای نجات دریاچه ازجمله نصب کنتورهای حجمی و پلمب چاه های غیرمجاز که عملیات اجرایی آن آغاز شده اما به کندی پیش می رود به سرانجام برسد.

او با اشاره به اینکه 47 هزار هکتار کانون اصلی گرد وغبار در حوضه دریاچه ارومیه دراین استان شکل گرفته و تاکنون 6200 هکتار آن مهار شده است، می گوید: برای احیای دریاچه ارومیه، وظایفی برای 30 دستگاه اجرایی تعیین شده و این دستگاه ها مکلف به اجرای راهکارهای مصوبی هستند که ستاد احیا برای آنها مشخص کرده است ازجمله سازمان جنگل ها، مراتع وآبخیزداری کشور و به تبع آن اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی مکلف به کنترل کانون های ریزگرد و مهار بیابانزایی حوضه آبریز دریاچه شدند.

درهمین حال مجید موسی زاده، مدیر اجرایی احیای دریاچه ارومیه در اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی به «ایران» می گوید: از دی ماه سال93 به دلیل محدودیت زمانی که داشتیم با وجود شرایط جوی نامساعد و در سرمای منفی 20 درجه سانتی گراد، عملیات نقشه برداری و اجرایی برای ایجاد پوشش گیاهی در قالب ساخت چاله های «هلالی و فلسی» در بیابان های اطراف دریاچه انجام شد. او می افزاید: کار ما واقعاً سخت و طاقت فرسا بود. نه اعتباری تخصیص یافته بود نه بذر مناسب داشتیم و نه نهال. در سرمای زیاد نیز باید عملیات میدانی هم پیاده می کردیم. ابتدا کانون های بحرانی گرد وغبار در استان آذربایجان غربی که در محدوده سه شهرستان ارومیه، سلماس و میاندوآب واقع شده بود را شناسایی کردیم و همزمان مطالعات گیاه شناسی و انتخاب گونه های مناسب و سازگار با منطقه را در دست بررسی قرار دادیم. سپس کار بذرگیری و نهال کاری را شروع کردیم. بوته های آتریپلکس و روسیفرا را در گلخانه کشت کردیم.

این کارشناس می گوید: چون آب کافی و مناسب برای کاشت نهال و بذر در اختیار نبود می بایست تدابیری برای کنترل و مدیریت هرزآب های منطقه ای اتخاذ می کردیم برای این منظور شیارهای هلالی بعد از عملیات نقشه برداری و تعیین خطوط تراز روی زمین ایجاد کردیم. هر شیار هلالی قادر است تا 700 لیتر آب را در خود ذخیره کند در این صورت می توانستیم آب باران را به این طریق برای نهال کاری ذخیره و مدیریت کنیم. او می افزاید: با اینکه کاشت بذر زمان مناسب می طلبد اما ما به دلیل محدودیت زمانی مجبور شدیم همه کارهایمان را جلو بیندازیم. چون اگر گرما از راه می رسید دیگر امکان کاشت بذر نبود. به همین دلیل بعد از پایان زمستان اقدام به بذرکاری و قرق مناطق کردیم.

ایجاد شیارهای طولی، هلالی و چاله ای در زمین برای کنترل هرزآب ها این امکان را به وجود آورد تا بذرها نیز در مجاورت همین شیارها در وسعتی بالغ بر 2600 هکتار کاشته شوند. با آغاز بهار و در حالی که کمتر انتظار می رفت همه بذرهای کاشته به ثمر بنشیند اما جوانه های امید در نیمه های بهار 94 از دل خاک بیرون زدند تا مرحله بعدی عملیات بیابانزدایی آغاز شود.

عملیات بوته کاری در سطح 300هکتار از اطراف دریاچه با کاشت گونه هایی از قره داغ، آتریپلکس وروسیفرا، آتریپیلکس کانیسنس و کوخیا در سایت های سپرغان ارومیه، چوپانلوی سلماس و آغداش میاندوآب انجام گرفت. همزمان گز زارهای اطراف دریاچه که توسط مردم سوزانده و نابود شده بود بار دیگر در وسعت 850 هکتار کاشته و احیا شد. بیش از 3200 هکتار هم از مراتع قرق شد و جو علوفه ای در اختیار دامداران محلی قرار گرفت تا چرای دام مانع رویش مجدد درختچه ها و بوته ها نشود.

مدیر کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی به «ایران» می گوید: به دلیل اجرای همین اقدامات در این مناطق که تا پیش از این فاقد پوشش گیاهی بود، اکنون پوشش گیاهی بالای 60 درصد ایجاد شده است. عملیات قرق، بوته کاری و نهال کاری تا پایان سال 94 ادامه یافت و تا حد قابل قبولی بیابان های به وجود آمده سبز شدند.

وهابزاده درباره اعتبارات تخصیص یافته برای احیای دریاچه در حوزه منابع طبیعی می گوید: سال93، 5میلیارد و 550میلیون تومان اعتبار برای این اداره کل مصوب شد که به طور کامل تخصیص یافت. البته چون دیر پرداخت شد ما از محل طرح دیگری بودجه را تأمین کردیم چون نمی توانستیم زمان را از دست بدهیم و بعد که بودجه تخصیص یافت به همان طرح بازگرداندیم. اما بودجه مصوب سال94، 7میلیارد و 690 میلیون تومان بود که تا به امروز چهار میلیارد و 400 میلیون تومان آن تخصیص یافته است. این مسئول محلی، در عین حال با اشاره به افزایش 50سانتی متری تراز آب دریاچه، اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه را قابل تقدیر دانست و یادآور شد: لایروبی مسیرهای رودخانه های منتهی به کانون دریاچه و افزایش نزولات جوی در کنار سایر اقدامات ستاد احیا باعث تثبیت وضعیت دریاچه شده است. به گفته وهاب زاده با پیگیری های بی وقفه عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه، سازمان مدیریت و برنامه ریزی بالاترین اعتبار را به دریاچه اختصاص داده است که انتظار می رود با تداوم این روند، تنگناهای مالی و اعتباری احیای دریاچه ارومیه برطرف شود.
ریزگردهای نمکی همچنان تهدید است

هنوز بیش از دهها هزار هکتار دیگر از کانون های بحرانی و بیابانی اطراف دریاچه باقی مانده که قرار است امسال و سال آتی زیر پوشش طرح های بیابانزدایی برود. با این حال کابوس ریزگردهای نمکی همچنان بزرگترین دغدغه مردم و مسئولان محلی و ملی از بحران خشکیدگی دریاچه ارومیه است. ازسوی دیگر این پرسش به قوت خود باقی است که آیا دریاچه ارومیه احیا می شود؟ دریاچه ای که زمانی بزرگترین پهنه آبی ایران و بعد از بحرالمیت، دومین دریاچه شور جهان نام گرفته بود حالا در نبردی نابرابر با عوامل انسانی مخرب برای ماندن و ادامه حیات چندین میلیون ساله اش تلاش می کند. ارومیه یکی از قدیمی ترین پارک های ملی ایران و از جمله تالاب های بین المللی جهان است که در سال 1354 در فهرست کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در همین سال موفق شده بود تحت پوشش برنامه انسان و کره مسکون یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیستکره نیز به ثبت برسد.

با این حال سه برچسب ملی و بین المللی هم نتوانست این پیکره آبی را از خطر نابودی نجات دهد. سدسازان و مجریان طرح های کشاورزی ناپایدار که تا 20 سال پیش، ارومیه و بهترین زیستگاه تالابی غرب آسیا را غده سرطانی آذربایجان می نامیدند با برنامه ریزی های ناسازگار با محیط زیست باعث شدند تا امروز با وجود همه تلاش های صورت گرفته بیش از نیمی از دریاچه ارومیه همچنان خشک باشد.