توسعه سیاسی جهان و تحقق حقوق بشر

«نعمت احمدی» حقوقدان و مدرس دانشگاه در گفت و گوی تفصیلی با ایرنا رعایت حقوق بشر را نیازی طبیعی و ضروری برای انسان ها دانست و عنوان کرد، دستیابی به این امر با توسعه سیاسی و برچیده شدن محدودیت های اعتقادی، نژادی و منطقه ای امکان پذیر است.

حقوق بشر به عنوان نیازی بنیادین و انتقال ناپذیر از اساسی ترین حقوق افراد به شمار می رود که انسان به طور فطری و ذاتی برای ادامه زندگی خویش باید از آن بهره مند شود. تعریف حقوق بشر در جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و این امر مبنای اختلاف هایی درباره رعایت این موضوع میان اندیشمندان اسلامی و متفکران غربی از دیرباز بوده است.

یکی از مهم ترین این موضوع ها در ارتباط با تعریف قانون صحیح و معتبر از دیدگاه این دو گروه محسوب می شود. متفکران غربی قانون های خویش را بر پایه خواسته های جمعی افراد آن جامعه به تصویب می رسانند و آن را دارای اعتبار اجرایی لازم می دانند اما دیدگاه اسلامی که علاوه بر شرایط مادی جامعه، معنویت را در نظر دارد، قانونی را صحیح و اجرایی می داند که منشا آن معنوی باشد و به وسیله پروردگار و از راه وحی به انسان منتقل شود.

بر پایه رویکردهای مطرح شده کشورهای مسلمان و غیرمسلمان به تدوین قانون هایی در سرزمین های خود اقدام می کنند. در این میان کشورهای غربی بر بعضی از قانون های اسلامی همچون قصاص خرده می گیرند و آنها را دستمایه انتقادهای حقوق بشری خود از جامعه های اسلامی قرار می دهند. این امر سبب شد تا سازمان همکاری های اسلامی در سال های 1979، 1988 و 1990 میلادی اعلامیه هایی را در زمینه حقوق بشر اسلامی صادر کند. ماده نخست اعلامیه پایانی این سازمان که در نوزدهمین اجلاس وزیران امور خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی به تصویب رسید، به این نکته اشاره دارد که بشر به صورت کلی، یک خانواده محسوب می شود و بندگی خداوند و فرزندی آدم، آنها را گرد هم آورده است و بدون هر گونه تبعیضی از نظر نژاد، رنگ، زبان، جنس، اعتقاد دینی، وابستگی سیاسی، شرایط اجتماعی و ... در اصل شرافت انسانی، تکلیف و مسوولیت برابرند و عقیده صحیح، تنها تضمین برای رشد این شرافت از راه تکامل انسان شناخته می شود.

دین مبین اسلام جدا از تمامی این عوامل در دفاع از حقوق بشر پیشگام شناخته شده است، آدمی را از دیگر موجودهای دنیا متمایز می داند و از برقراری آزادی و حفظ کرامت انسانی به عنوان یک ارزش یاد می کند. حق زندگی شامل حق حیات مادی و معنوی نخستین حقوقی است که این دین الهی از آن سخن به میان می آورد و تاکید می کند، حق حیات تنها از طرف خداوند به انسان بخشیده می شود و هیچ فردی اجازه تصرف در آن ندارد. به طور کلی حق آزادی از مبانی حقوقی اسلام برشمرده می شود و باید در جامعه های مسلمان برقرار باشد.

اهمیت حقوق بشر در دین اسلام و توجه جوامع مسلمان به این مهم سبب شد تا 14 مرداد از 1388 خورشیدی در تقویم جمهوری اسلامی ایران به عنوان «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» نامگذاری شود تا بدین شکل همنوایی و همگرایی دولت های اسلامی در مسیر برقراری حقوق بشر بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

پژوهشگر ایرنا به مناسبت این روز و اهمیت حقوق بشر در جهان کنونی به گفت و گو با «نعمت احمدی» حقوقدان و مدرس دانشگاه پرداخت.

- در ادامه متن این گفت و گو آمده است:

 تعاریف حقوق بشر به چه اموری اختصاص دارد و دولت ها چگونه می توانند نقش خود را در این راستا ایفا کنند؟

 حقوق بشر دربرگیرنده خواسته های فطری انسان ها است که به دلیل حضور فرد در جامعه باید بر پایه قراردادهای اجتماعی تنظیم شود بنابراین دولت به عنوان نماینده و منتخب مردم بایستی با توجه به قانون اساسی که برپایه یک چارچوب توافق شده در جهت بهتر زندگی کردن و ایده آل زیستن مردم در یک جامعه شکل گرفته است، به گونه ای به تدوین لایحه ها و قانون بپردازد که هیچ جزیی از آن نقض کننده حقوق اولیه یا طبیعی افراد نباشد.

فردی که به تنهایی و جدا از انسان های دیگر در منطقه ای دور دست زندگی می کند نیازی به قانون ندارد اما وجود قانون به اندازه ای برای ادامه زندگی هر اجتماعی ضروری است که حتی زیستن دو انسان در کنار یکدیگر به توافق و قرارداد میان آنها نیاز دارد تا رفتار و اعمال آنان به یکدیگر لطمه ای وارد نسازد. بنابراین در جامعه ای با میلیون ها انسان، دولت ها باید قواعدی داشته باشند که افراد با پیروی از آن به زیستی ایده آل دست یابند و از شرایط موجود احساس رضایت و آرامش داشته باشند.

دولت ها همچنین باید به صورتی به تصویب یا اجرای یک قانون اقدام کنند که با آزادی بشر در خارج از مرزهای یک کشور مخالفت و مغایرتی نداشته باشد. ضرورت این مساله به ویژه پس از جنگ جهانی دوم سبب شد، سازمان ملل متحد و کنوانسیون های بین المللی در دنیا تشکیل شود و پس از آن لایحه جهانی حقوق بشر در میان کشور های عضو به تصویب برسد. کنوانسیون های جهانی در موضوع حقوق بشر بر این امر تاکید دارند که دولت ها نباید قانون های داخلی خود را مخالف با قانون های کنوانسیون های بین المللی به تصویب برسانند.

 حقوق بشر چگونه می تواند کرامت انسان ها را تامین کند؟

رعایت حقوق انسان ها و آزادی های فردی مطرح شده در قانون تا اندازه زیادی کرامتی را که انسان شایسته آن است، تامین خواهد کرد و در کنار آن اگر حق اولیه یک فرد خدشه دار شده یا محدودیت هایی برای او ایجاد شود، این مساله مهم به عنوان یک ارزش از انسان گرفته خواهد شد.

نمی توان به طور دقیق بیان کرد که حقوق بشر درباره چه موردهایی باید رعایت شود زیرا این حق طبیعی بایستی در تمام موضوع ها مورد توجه قرار گیرد. تمامی دولت ها به عنوان بازوی اجرایی یک جامعه و افرادی که در آن کشور زندگی می کنند وظیفه دارند با احترام به آزادی های فردی هر شخص در چارچوب قانون های تعریف شده آن سرزمین، از ضایع شدن و از میان بردن کرامت انسان ها جلوگیری به عمل آورند و از این ارزش انسانی در تمام دنیا دفاع کنند.

حقوق بشر باید به طور طبیعی در یک جامعه رعایت شود اما به دلیل های مختلف در موردهایی محدود، این امر به صورت کامل انجام نمی شود. برای نمونه بیشتر کشورها در قانون اساسی خود بر این مساله تاکید دارند که تمامی مردم جامعه باید از یک تساوی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برخوردار باشند اما در برخی مسایل مشاهده می شود که دولت ها تقسیم ثروت و منابع فرهنگی را در بعضی مناطق به خوبی رعایت نکرده اند و این امر سبب شده است که بعضی از نواحی از نظر توسعه اقتصادی یا دسترسی به امکانات در سطح های پایین تری قرار بگیرند. بررسی میزان توسعه یافتگی یک منطقه عامل مناسبی به شمار می رود تا انسان دریابد حقوق بشر در یک کشور رعایت می شود یا خیر. جامعه ای که از وضعیت شغلی، درآمدی و فرهنگی مناسبی نسبت به دیگر نقاط آن کشور برخوردار نیست، نشان می دهد که عدالت اجتماعی به درستی در آن رعایت نشده است.

یک جامعه ایده آل در هیچ سرزمینی یافت نمی شود به همین منظور پروردگار در دوره ها و سرزمین های مختلف، پیامبران را در میان مردم مبعوث کرد تا جامعه را با تکیه بر قانون های الهی و دینی به طرف رعایت این مساله پیش ببرند. نمی توان مدعی شد که حقوق بشر در بخشی از جهان به صورت کامل مورد توجه قرار می گیرد و میزان رعایت آن در میان جامعه های مختلف تفاوت دارد.

اکنون در دنیا شکاف طبقاتی زیاد است، توزیع ناعادلانه ثروت و نبود امکانات آموزشی به روشنی مشاهده می شود و بیکاری در بسیاری از کشورها بیداد می کند. وجود جنگ نیز به عنوان عاملی مخرب در برخی کشورها محدودیت های فراوانی را برای افراد به دنبال داشته است، برپایه اعلام سازمان ملل متحد 60 میلیون تن از مردمان جهان در 2015 میلادی مجبور به ترک خانه و دیار خود شده اند. چنین نمونه هایی نقض آشکار حقوق بشر به شمار می رود. برای مثال سرانه درآمد کشورهای اروپایی با آفریقا و آسیا بسیار تفاوت دارد و چنین مسایلی نیز نشان می دهد که جامعه جهانی نتوانسته است تساوی را در دنیا برقرار سازد.

جامعه جهانی نسبت به رعایت حقوق بشر در ایران و اتخاذ برخی از قانون ها بر پایه دین اسلام در کشور چه دیدگاهی دارد؟

 جامعه بین الملل اجازه دارد در شرایطی که حقوق بشر رعایت نشود به آن اعتراض کند اما ایرادهای آنان در بخش هایی از قانون ایران که بر پایه اسلامی بودن کشور شکل گرفته، نامربوط است و در پاسخ باید گفت که ایران به عنوان یک کشور مسلمان و بر پایه اصل چهارم قانونی اساسی خود، اسلام را مبنای شکل گیری قانون های این سرزمین قرار می دهد. برای مثال قانون قصاص در ایران بر پایه اسلامی بودن شکل گرفته است و جامعه بین الملل نمی تواند به شیوه مجازات اسلامی در کشور واکنش منفی نشان بدهد اما مبارزه با شیوه های اعتیاد و مبارزه با قاچاق مواد مخدر مساله ای جهانی محسوب می شود و سازمان ملل متحد می تواند در صورت رعایت نکردن حقوق بشر در شیوه اجرای این موضوع اظهار نظر کند.

 ناقضان اصلی حقوق بشر در دنیا چه افرادی هستند؟

 دولتمردان و قدرتمندان به دلیل برخورداری از عوامل اجرایی و مسلط در یک کشور می توانند از ناقضان اصلی حقوق بشر شناخته شوند، چنین دولت هایی با برنامه های اشتباه خود محدودیت هایی را برای مردم یک جامعه ایجاد می کنند. عملکرد یک دولت در ایجاد و رعایت حقوق انسان ها بسیار موثر است و همانگونه که می تواند حقوق فردی آنها را با مشکل روبرو سازد، می تواند در برقراری آن نیز نقش مهمی ایفا کند. برای مثال 30 سال پیش فقر و بیکاری در ترکیه مشهود بود اما با سرکار آمدن دولت هایی قدرتمند و دارای برنامه ریزی مناسب آن کشور از نظر اقتصادی نجات یافت و به جایگاهی مطلوب دست یافت.

در بسیاری از کشورها مردم و حکومت کنندگان با هم تقابل دارند و این امری طبیعی به نظر می رسد اما در این میان برخی از دولت ها انتقاد پذیرند و در گفتمان حاضر در کشور خویش مشکلات را بر طرف می سازند و بعضی دیگر از آنان گوش شنوایی در برابر خواسته های ملت ندارند و با ایجاد محدودیت، انباشت خواسته ها و مطالبه های عمومی سبب شکل گیری ناگهانی یک انقلاب می شوند. در موضوع بهار عربی در کشوری مانند مصر حرکت اعتراضی صورت گرفت و دولت ها با ورود خود و پذیرش مطالبه های مردم تلفات، خسارت ها و محدودیت ها را به کمترین اندازه رساندند. در برابر این موضوع در کشورهایی دیگر نیز به روشنی قابل مشاهده است که در آن دولت ها با یک سو نگری به ملت چنان محدودیت هایی را در کشور حاکم می کنند که بسیاری از افراد مجبور به ترک وطن خویش می شوند. خبر غرق شدن کشتی ها با صدها مسافر از گوشه به گوشه ساحل مدیترانه در سده 21، داغی بر پیشانی دولت ها است که حاصل ایجاد چنین محدودیت هایی برای مردمان آنان به شمار می رود.

در یک هرم قدرتی دولت ها به نسبت بزرگی و ثروت خود می توانند به دیگر دولت و مردمان دنیا زور بگویند. در برخی مسایل مشاهده می شود که دولت های قدرتمند پا را فراتر از مرزهای کشور خویش می گذارند و با دخالت در امور بین الملی حقوق بشر را در کشورهایی دیگر به مخاطره می اندازند. برای مثال آمریکا، انگلیس و روسیه بدون اینکه مرز مشترکی با خلیج فارس داشته باشند در این منطقه ناوگان دریایی به راه انداخته اند.

رژیم صهیونیستی نیز از ناقضان آشکار حقوق بشر به شمار می رود و به راحتی مردم فلسطین را محدود می کند. شاهد این امر چهار سال محاصره مردم بی گناه غزه و جلوگیری از ورود دارو و مواد غذایی به این سرزمین است.

سازمان ملل متحد در دفاع از مردم در برابر دولت ها چه نقشی ایفا می کند؟

 در عصر کنونی نهادهای بین المللی از عامل های بازدارنده ای برخوردار نیستند. برای نمونه سازمان ملل متحد به عنوان یکی از این نهادهای مهم جهانی در فصل هفتم خود به این موضوع اشاره دارد که اگر دولتی برای مردم یک کشور محدودیت ایجاد کرد و صلح جهانی را به مخاطره انداخت این سازمان می تواند با آن بجنگد. این درحالی است که اعضای این نهاد برای جلوگیری از به خطر افتادن منافع خود در آن کشورها، هرگز به چنین عملی دست نمی زنند.

از نظر دیگر با توجه به اینکه مرحله های توسعه یافتگی در کشورها با هم تفاوت دارد، یک نهاد بین المللی قادر نیست که نظر جامعه جهانی را در یک جامعه اعمال کند. در کشوری مانند عربستان، زنان حق رانندگی ندارند و جزو جمعیت به شمار نمی آیند، بنابراین در انتخابات هم حق رای به آنان داده نمی شود اما چون این کشور از اهرم قدرتمند نفت برخوردار است و جهان نیز به این ماده ارزشمند نیاز دارد، هیچ اقدامی در برابر این عمل عربستان انجام نمی دهد. در واقع برای رعایت حقوق بشر، عامل هایی مورد نظر کشورها است که با توجه به منافع خود، تعریفی متفاوت از آن ارایه می دهد.

 حقوق بشر چه زمانی به درستی در جهان رعایت خواهد شد؟

دنیا برای رعایت حقوق بشر یک راه طولانی در پیش رو دارد، در این میان برخی از سرزمین ها مانند کشورهای اروپای شمالی به مرحله ای از توسعه سیاسی رسیده اند که مشکلات و خواسته های مردم را به راحتی درک و هضم می کنند و در تصمیم گیری های خود حقوق مردم را نقض نمی کنند، در چنین کشورهایی مردم به طور آزادانه می توانند خواسته های خود را مطرح سازند و رییس جمهوری و اعضای هیات دولت را مورد انتقاد قرار دهند. این در حالی است که انتقاد از مقام های بالای برخی کشورها جان فرد را به مخاطره می اندازد.

حقوق بشر هنگامی در دنیا رعایت خواهد شد که جامعه جهانی با حذف محدودیت های اعتقادی، سیاسی، نژادی و منطقه ای به سطحی منطقی از توسعه یافتگی دست یابد. در این راستا هر قدر جوامع توسعه یافته تر شوند و نهادهای مدنی مانند احزاب و انجمن ها و سمن ها(سازمان های مردم نهاد) گسترشش پیدا کنند، حقوق بشر در آن جامعه بیشتر نهادینه خواهد شد اما در جامعه ای که با ایجاد محدودیت از فعالیت این نهادها جلوگیری شود، به طور طبیعی حقوق بشر در آن تضعیف خواهد شد.