تخت جمشید در معرض خطر نشست زمین

آن روزها که کارشناسان موسسه شرق‌شناسی شیکاگو، ستیغ آفتاب مرودشت را گره می‌زدند به تاریخ خفته در زیر خروارها خاک و هر روز بخشی از تاریخ این سرزمین را دوباره متولد می‌کردند، شاید تصور این را هم نداشتند که روزی خشکسالی و سوء مدیریت‌ها به جان نتیجه تمام تلاش‌هایشان بیفتد و لرزه بر اندام ستون‌هایی بیندازد که هزاران سال استوار، پا در زمین سفت کرده‌اند.

چند سالی است که تخت جمشید طعم خشکسالی را با صدای نشست زمین‌های اطرافش می‌چشد، نشست زمین و بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی اتفاق تازه‌ای نیست، و شاید در بسیاری نقاط دیگر ایران و جهان تبدیل به امری بدیهی شده باشد، اما در نزدیکی نقش رستم و تخت جمشید این اتفاق مساوی است با آسیب به آثار تاریخی ملی و جهانی. هرچند میراث فرهنگی قبل از به صدا در آمدن زنگ خطر و رسیدن به وضعیت بحرانی، مانع حفر چاه جدید در این محدوده شده است، اما عدم هماهنگی‌های بین دستگاهی و البته نیاز مردم منطقه، اعتباری برای این ممانعت باقی نگذاشته است. عزت‌الله رییسی اردکانی عضو هیات علمی دانشگاه شیراز دلیل این فرونشست زمین را حفر بی‌رویه چاه در منطقه می‌داند و می‌گوید: «حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه آب موجب پایین رفت سطح آب‌های سفره‌های زیرزمینی در اطراف این آثار تاریخی و ایجاد فروچاله شده است، در سال‌های گذشته در ۲۵۰ متری صفحه تخت جمشید یک فرونشست و شکاف به طول ۲۰۰ متر و عرض و عمق حداکثر یک متر ایجاد شده است.»

کوروش محمد خانی متخصص آرکئوژئوفیزیک و سرپرست هیات مشترک ایران و فرانسه در پاسارگاد در خصوص اقدامات سازمان میراث فرهنگی برای کنترل این وضعیت می‌گوید: «دوسال است که شورای فنی تخت جمشید اجازه احداث چاه جدید و کف شکنی را در دشت مرودشت نمی‌دهد، اما سازمان آب و شورای تامین استان به میراث فرهنگی فشار آوردند و گفتند شما مجبورید این اجازه را بدهید، مردم که نمی‌توانند آب نداشته باشند. این کار از عهده میراث فرهنگی خارج شده است. در حال حاضر کارگاه پژوهشی تخت جمشید مانع احداث چاه شده است، اما سازمان آب مجوز را صادر می‌کند، و علاوه بر چاه‌های جدید مجوز کف‌شکنی هم می‌دهند، کف شکنی به این معنا که تا چند سال پیش در عمق ٥٠ متری به آب می‌رسیدند، بعد در عمق ١٠٠ متری و در حال حاضر یکی از کارشناسان اعلام کرد که تا عمق ١٧٥ متری به آب می‌رسند، این لایه‌ها که خشک شده‌اند وقتی تحت فشار باشند می‌شکنند و در نتیجه نشست زمین اتفاق می‌افتد. علاوه بر تمام اینها بحران خشکسالی هم داریم که سطح آب‌های زیرزمینی پایین رفته، و همین بهانه‌ای است بر احداث بی‌رویه چاه.»

کارشناسان معتقدند این بحران به راحتی و با مدیریت شرایط و همچنین تغییر الگوی کشت، ممانعت از احداث چاه‌های جدید و همچنین فرهنگ‌سازی در نوع آبیاری در منطقه به راحتی قابل کنترل است. اما مشکل دیگری که در این منطقه وجود دارد کمبود منابع آب است، محمد خانی در این خصوص می‌گوید: «رود سیوند و پلوار که در دشت مرودشت جاری بودند، از سال ١٣٨٦ که سد سیوند آبگیری شد، خشک شد، حسن‌رود سیوند این بود که کشاورزان در اطراف سیوند آب مورد نیازشان را از این رود تامین می‌کردند، اما در حال حاضر با توجه به کاهش بارش‌ها سطح سفره‌های آب زیر‌زمینی هم پایین رفته، وقتی سطح آب زیر زمینی پایین می‌رود، عمق چاه‌هایی که حفر می‌شوند هم بیشتر می‌شود، در حال حاضر در عمق ١٨٠ متری به آب می‌رسند، معنای این اتفاق این است که باید چاهی به عمق ٢٠٠ متر حفر شود تا بتوانند آب را بالا بکشند. و همین موضوع باعث می‌شود لایه‌ها خالی شده و نشست زمین اتفاق بیفتد، این نشست زمین در حال حاضر هم در نقش رستم در حال وقوع است و هم در تخت جمشید.»

محمد خانی در پاسخ به این سوال که اگر همین روند ادامه پیدا کند تا چند سال دیگر آسیب جدی در تخت جمشید را شاهد خواهیم بود؟ می‌گوید: «آسیب جدی از همین حالا شروع شده است. من صبح امروز از گسل‌های این دو اثر بازدید داشتم، گسل نقش‌رستم نسبت به شش ماه پیش که از این منطقه بازدید داشتم بازتر شده بود. در تخت جمشید این گسل حدود ٢٠٠ تا ٣٠٠ متر طول دارد و دهنه این نشست در تخت جمشید حدودا یک متر است، مطمئن باشید که با این روندی که در مرودشت پیش می‌رود تا چند سال آینده تخریب‌های جدی در اثر ایجاد خواهد شد.» با رسیدن فصل برداشت گندم کشاورزان برای اینکه از زمین کشاورزی شان استفاده بیشتری ببرند، بعد از برداشت گندم زمین را آتش می‌زنند تا مجددا محصول دیگری بکارند، این دودهای غلیظ در محدوده اثر تاریخی تخت جمشید موجب بروز مشکلاتی می‌شود، محمد خانی در این خصوص می‌گوید: «ما بارها در این مورد صحبت کرده‌ایم که مردم این کار را نکنند، اما وقتی یک برخورد جدی از مقامات بالا صورت نمی‌گیرد، و جریمه‌ای برای تخلف در نظر گرفته نمی‌شود، میراث فرهنگی نمی‌تواند روی کشاورزان تاثیر بگذارد، اصلا کشاورزان نسبت به کارشناسان میراث فرهنگی مقاومت می‌کنند و معتقدند که میراث فرهنگی می‌خواهد زمین‌های‌شان را از آنها بگیرد.

اما این تنها معضل تخت جمشید نیست، آتش زدن زمین‌های کشاورزی و دود ناشی از آن یکی از کوچک‌ترین معضلات است. دود کارخانه پتروشیمی مرودشت که به سمت تخت جمشید می‌آید، پالایشگاه شیراز هر چند که چندین کیلومتر با این اثر فاصله دارد اما در حوزه دشت مرودشت است. رطوبتی که در فضا وجود دارد و موجب رشد گل سنگ‌ها در کاخ تچر و بناهای دیگر شده است. بارش باران‌های اسیدی و... شاید تا ٥٠ سال دیگر تخت جمشید تخریب نشود، اما این شرایط و این روند فرسایش تا ٢٠٠ سال دیگر این اثر را نابود می‌کند. ما نباید جلوی کشاورزی را بگیریم اما می‌شود با خرید زمین‌های کشاورزی اطراف اثر و آزاد کردن آنها از آسیب به این اثر جلوگیری کنیم. البته این کار هزینه هنگفتی هم می‌طلبد، اما با نگاه بلندمدت و به صورت تدریجی می‌شود این این کار را به نتیجه رساند. هر چند با مشکلات بودجه‌ای که میراث فرهنگی دارد این طرح چندان قابل اجرا نیست.»

تخت جمشید در خطر است، خطری که آرام و به تدریج به جان این اثر جهانی افتاده است، و انگار قرار نیست سایه آسیبش را به این زودی از سر این اثر تاریخی بردارد. نجات این اثر ارزشمند همتی می‌طلبد از جنس همدلی همه دستگاه‌های مربوط، مدیرانی هم سو و همراه که برای حفاظت از تاریخچه این سرزمین نگران باشند و تلاش کنند. حفاظت از تخت‌جمشید تنها وظیفه میراث فرهنگی نیست، بلکه همت تمام مردم و مسوولان را می‌طلبد.

منبع: اعتماد