یک هشدار درباره کاریکاتورهای بحث‌برانگیز

انتشار کاریکاتور از افراد معمم موضوعی است که معمولا از سوی هیچکدام از جناح‌های سیاسی مورد قبول واقع نمی‌شود. چنین کاریکاتورهایی در مواردی نادر در رسانه‌ها منتشر می‌شوند که همواره با واکنش و اغلب با برخورد همراه بوده‌ است.

یکی از روزنامه‌های کشور روز دوشنبه 4 مرداد به انتشار طرحی از آیت‌الله رفسنجانی دست زد که این شخصیت روحانی کشور را با شمایلی متفاوت نشان می‌داد؛ ترسیم رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام در قالب یک خان روستایی با لباس‌های محلی، تعجب بسیاری را در شبکه‌های اجتماعی به همراه داشت.

صبح امروز هم یکی از روزنامه‌های اصلاح‌طلب عکسی نامتعارف از آیت‌الله طالقانی را منتشر کرده که به سرعت در شبکه‌های اجتماعی با واکنش همراه بوده است.

بحث انتشار کاریکاتور روحانیون سبقه طولانی دارد؛ مجله «گل آقا» که زمانی مهمترین مسائل سیاسی و اجتماعی کشور را با زبان طنز روایت و از آن‌ها انتقاد می‌کرد، هیچ‌گاه از چهره روحانیون در کاریکاتورهایش استفاده نکرد؛ این در حالی است که این نشریه در دوران روسای جمهوری منتشر می‌شد که هر دو روحانی بودند. گل آقا از معاون اول و وزیران این دولت‌ها به عنوان سوژه‌های همیشگی در طنزهای تصویری‌اش استفاده می‌کرد و با زبانی ساده، نقدهایی جدی را به سیاست‌های داخلی و خارجی دولت مطرح می‌کرد، اما هیچ‌گاه این انتقادها به حوزه جسارت کشیده نمی‌شد.

کیومرث صابری فومنی - موسس نشریه گل آقا - در مصاحبه‌ای که سال‌ها پیش با روزنامه «ابرار» داشت، درباره ترسیم کاریکاتور روحانیون گفته بود که «تحت هیچ شرایطی، کاریکاتور روحانیون را چاپ نمی‌کنم. این را، توهین به لباسی می‌دانم که جنبه تقدس دارد. ممکن است بگویید که در هر لباس، آدم‌های بد هم هستند. بله، هستند اما آنها دیگر روحانی نیستند. انسان بدی هستند که آن لباس را به خودشان بسته‌اند. من چه حقی دارم که کلیت چیزی را که در اذهان مردم مقدس است و تقدس آن هم به نفع جامعه است، زیر سؤال ببرم؟ بحث ترس نیست ... من این کار را زیان‌بار و خطرناک می‌دانم و این کار را نخواهم کرد. اما آیا مطلبی به طنز درباره گفته‌ها و تصمیمات‌شان نخواهم نوشت؟ شعرشان را نخواهم سرود؟ نخیر ... من این کار را کرده‌ام و از این به بعد هم خواهم کرد. آن روحانی که وزیر می‌شود، وکیل می‌شود، از عیب مبری نیست. نقطه ضعف دارد، ممکن است در تصمیم یا در اجرای طرحی، اشتباه هم بکند. من خائن‌ام اگر از روحانیون که عهده‌دار مشاغل‌اند، انتقاد نکنم اما کسی را به باد استهزا نمی‌گیرم.»

اما ترسیم کاریکاتور روحانیون در سال‌های اخیر اتفاقات رسانه‌ای متعددی را رقم زده که به برخورد با رسانه‌ی منتشرکننده و در مواردی خود کاریکاتوریست منجر شده است؛ از آن جمله می‌توان به کاریکاتور سال 78 در یک روزنامه که به آیت‌الله مصباح نسبت داده شد، اشاره کرد. ماجرای مجله‌ی فاراد هم در سال‌های دورتر، یکی از موردهای بارز دیگر بوده است.

رعایت مرز بین طنز و توهین در کاریکاتور و بویژه درباره‌ی کسوت‌های خاص با حساسیت‌هایی همراه بوده است که بیش از هر چیزی به رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای روزنامه‌نگاری بازمی‌گردد. البته این رفتار رسانه‌ای که تاکنون از سوی افرادی که موضوع طرح قرار گرفته‌اند چندان با واکنش همراه نبوده است، روز به روز عادی‌تر جلوه می‌کند و شاید به حربه‌ای تبدیل می‌شود که رسانه‌های وابسته به نهادها و جناح‌های مختلف، علیه هم از آن بهره بگیرند.

پیشتر ایسنا در گفت‌وگو با بیژن نفیسی - روزنامه‌نگار پیشکسوت - نظر او را درباره وضعیت نقد در رسانه‌ها و لزوم نگاه داشتن مرز بین توهین و نقد جویا شده است؛ او  معتقد است که «اگر رسانه‌ها نتوانند این مرز را نگه دارند، دیگر نمی‌توان نام آنها را رسانه گذاشت. کاملاً مشخص است که توهین کردن در کار رسانه‌ای اصلا ً درست نیست. رسانه‌ها نقش آموزشی بر عهده دارند و نمی‌توانند هر چیزی را مطرح کنند یا نشان دهند.»

نفیسی همچنین درباره وضعیت امروز رسانه‌ها در زمینه نقدهای محترمانه خاطرنشان کرد: وضعیت رسانه‌های ما امروز کاملا بینابین است. گاهی می‌بینیم رسانه‌ها در تلاشند در چارچوب تعریف شده نقد کنند که هم سازنده است و هم گاهی راهکار ارائه می‌دهند؛ ولی در عین حال رسانه‌هایی را هم می‌بینیم که فقط در حال اتهام‌زنی بدون مدرک هستند. نمی‌شود که رسانه‌ها بدون هیچ دلیلی اتهام بزنند و توهین کنند که اگر دلیل و مدرک هم داشته باشند دال بر توهین نمی‌شود. قانون حد و حدود برخورد با اشخاص را مشخص کرده است، نمی‌دانم چرا رسانه‌ها تلاش می‌کنند تا فراتر از قانون عمل کنند؟