مذهبی‌ترین دولت‌ها هم حمایتی از تعزیه نکردند

شب گذشته مستند «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» در تالار ناصری خانه هنرمندان با حضور مستندسازان به نمایش درآمد. پس از نمایش این مستند همایون امامی پژوهشگر مستند، محمدحسین ناصربخت مشاور ناصر تقوایی در ساخت این مستند و ناصر تقوایی کارگردان مستند به گفت‌وگو درباره مستند «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» پرداختند.  این فیلم برای ثبت جهانی تعزیه در یونسکو ساخته شده بود.

ناصربخت با اشاره به اینکه ثبت جهانی تعزیه ایده‌ای بود که از مدت‌ها قبل مطرح شده بود، گفت: زمانی که می‌خواستیم پرونده‌ای برای تعزیه تشکیل دهیم، همزمان بود با اقدام یونسکو برای ثبت جهانی آثار معنوی. ایده ثبت‌ جهانی تعزیه ابتدا از سوی کشور ترکیه مطرح شد. این کشور می‌خواست تعزیه را به نام خود ثبت کند اما نماینده ما در یونسکو از این کار جلوگیری کرد.  برای ثبت جهانی تعزیه ما باید به همراه اسناد این هنر نمایشی یک فیلم مستند 10 دقیقه‌ای نیز به یونسکو می‌فرستادیم.

ناصر تقوایی در ادامه گفت: در فرمی که یونسکو برای ویژگی‌های فیلم داده بود، تاکید شده بود که باید در این مستند درباره لباس، بازیگری و موسیقی تعزیه توضیحاتی داده شود.  ثبت جهانی تعزیه می‌توانست فواید زیادی برای این هنر نمایشی داشته باشد. از جمله سرمایه‌گذاری در زمینه تکیه‌گاه‌ها که مکان مخصوص اجرای تعزیه هستند.

ناصربخت خاطرنشان کرد: ساخت فیلم از تعزیه حر دلار پیشنهاد جمع بود، تعزیه حر بار دراماتیک بیشتری دارد و به نظر می‌رسید می‌تواند برای معرفی تعزیه گویاتر باشد. ما برای ساخت فیلم از نسخه میرعزای کاشی که یکی از دراماتیک‌ترین نسخه‌های تعزیه است استفاده کردیم. البته «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» یک فیلم کاملا مستند نیست. در تعزیه اتفاقات بیشتر بر روی تخت می‌افتد ولی در اینجا برای معرفی محیط اجرای تعزیه بیشتر فیلم در محیط تکیه گرفته شد.  

تقوایی با اشاره به اینکه این فیلم مستند در ایام محرم ساخته نشده است، گفت: ما برای فیلمبرداری صحنه آخر چون نیاز به وجود مردم برای نمایش داشتیم، 2 وانت در شهر به راه انداختیم تا از مردم دعوت کند تا در روز جمعه با لباس سیاه به تکیه بیایند. تعزیه واقعی را فقط در روز عاشورا و در جمع مومنان می‌توان دید. تعزیه با نمایش‌های معمول متفاوت است و می‌توان به عنوان یک واحد نمایشی جدا به آن نگاه کرد. من در این مستند تصمیم گرفتم یک تعزیه بدون تماشاچی بسازم و برای همین اسم آن را «تمرین آخر» گذاشتم.

وی افزود: تمرین آخر نشان‌دهنده آخرین تمرین‌های یک گروه تعزیه برای اجرا است. من برای ساخت این مستند بهترین بازیگران تعزیه ایران را گلچین کردم. ساخت این مستند همزمان بود با برگزاری المپیک آتن، از آنجایی که قرار بود گروهی از هنرمندان تعزیه برای اجرا به این المپیک بروند من در جمع آنان حضور پیدا کردم تا بازیگران تعزیه را دستچین کنم.

ناصربخت در ادامه تصریح کرد: یونسکو پس از ثبت‌جهانی تعزیه باید در راستای تاسیس بنیاد تعزیه اقدام کند اما هنوز کاری انجام نشده است. سازمان میراث فرهنگی هم کاری نکرده است و تنها کانون‌هایی که پیش از این درباره تعزیه تشکیل شده است به کار خود ادامه می‌دهند. البته از دهه 70 به بعد مردم به تعزیه توجه ویژه‌ای کردند اما از سوی نهادهای مسئول هیچ اقدام قاطعانه‌ای انجام نگرفته است.

وی در ادامه گفت: در حال حاضر موسیقی، لباس، قواعد بازی و برخی مجلس‌های تعزیه آسیب دیده است. ما بازی‌های نمونه و خاصی در ایران برای تعزیه داشتیم اما متاسفانه این بازی‌ها آسیب‌ دیده است. ما باید گروه ملی تعزیه داشته باشیم تا تعزیه به جوانان آموزش داده شود. در کشورهای دیگر برای هنرهای سنتی دانشکده خاصی دارند، اما در ایران حتی دیگر خانواده‌ها حاضر به آموزش سینه‌به سینه نیز نمی‌شوند.

ناصر تقوایی با تاکید بر اینکه از تعزیه حمایت نمی‌شود، گفت: نه تنها از این هنر حمایت نمی‌شود بلکه در مذهبی‌ترین دولت‌ها نیز ما شاهد مقابله با این هنر ملی هستیم. صداوسیما چند وقتی است که دیگر تعزیه نشان نمی‌دهد گویا نشان دادن این هنر ملی ممنوع شده است.

همایون امامی با پرداختن به تاریخچه حضور تقوایی در سینمای مستند گفت: در حالی که نخستین سنگ‌های سینمای مستند سال‌ها پیش در حال بنا نهاده شدن بودن ناصر تقوایی حضور موثری در این جریان داشت. او از نیمه دوم دهه 40 از جنوب به تهران آمد و با روشنفکران، هنرمندان آن زمان ارتباط گرفت. او در سال 1345 با آغاز به کار تلویزیون به این سازمان جذب شد. او در آثار خود همیشه نقش یک منتقد اجتماعی و سیاسی داشته است. سینمای مستند اجتماعی در سال‌های پیش از انقلاب با آثار تقوایی شکل گرفت اما متاسفانه دچار ممیزی شد.

وی افزود: تقوایی از سال 50 تا 75 هیچ فیلم مستندی نساخت، پس از آن به دعوت سرهنگی فیلم «پیش» ساخته شد که در آن نیز نگاه اجتماعی تقوایی قابل مشاهده است. از آن زمان تا سال 83 نیز تقوایی از ساخت مستند دست کشید تا بالاخره در این سال فیلم «تمرین آخر» را ساخت، متاسفانه این فیلم آخرین اثر مستند او بود. او در بسط تعریف مستند در ایران نقش موثری داشت.

این پژوهشگر فیلم مستند خاطرنشان کرد: «تمرین آخر» اولین فیلمی است که سعی می‌کند تعزیه را از جریان پیش‌رونده خودش کنار بزند و در واقع پلاتویی‌اش کند تا بتواند تعریف درستی از آن در یک فیلم ارائه دهد. در «تمرین آخر» برای اولین‌بار با فیلمی مواجه هستیم که لحظه به لحظه مورد دکوپاژ دقیق قرار گرفته، این فیلم از تکنیک بازسازی استفاده کرده است. قطعاً این فیلم یک بازنمایی سینمایی از تعزیه است. البته از آن اصالتی که تحت نظر پژوهشگران است، بی‌بهره است.  تقوایی در فیلمش به یک تلفیق هوشمندانه بین دو مدیوم نمایش و سینما رسیده است.

تقوایی در ادامه گفت: من در مفهوم اصالت دچار تردید هستم، تعزیه هنری است که ویژگی‌های خودش را دارد. تعزیه نه تئاتر است و نه سینما، اکثر تعزیه‌ها مردمی است البته یک نوع تعزیه شهری نیز داریم. برخلاف انتخاب بازیگر در سینما که براساس چهره است، در تعزیه هنرمندان با توجه به صدا انتخاب می‌شوند. در تعزیه هر کس که در دستگاه می‌خواهند جزء اهل بیت و هرکس که با نظم صحبت می‌کند جزء اشقیاست.

وی اضافه کرد: در تعزیه نیز رنگ‌ها مهم است و معرف شخصیت بازیگران است. تعزیه در واقع یک اپراست. گروهی که من برای اجرا انتخاب کردم بسیار باهوش بودند و توانستند در صحنه‌های بلند با من همراهی کنند. در این فیلم می‌بینید که شعر در یک صحنه 5 دقیقه‌ای توانست به صورت مداوم بازی کند، هیچ بازیگر سینمایی توانایی این کار را ندارد.

این کارگردان سینما با تاکید بر اینکه در ابتدا قرار نبود فیلمی در مورد تعزیه بسازد، گفت: وقتی با من تماس گرفتند قرار شد با استفاده از فیلم‌هایی که از تعزیه وجود داشت من یک مستند بسازم، پس از دیدن فیلم‌ها متوجه شدم که هیچ مستندی با آنها نمی‌توان ساخت، حتی یک نکته از این فیلم‌ها به درد من نخورد.

تقوایی در ادامه تصریح کرد: امروز تئاتر جایگاه خوبی در ایران دارد ما چنین دوران درخشانی تا به حال نداشتیم اکنون بسیاری از نمایش‌هایی که اجرا می‌شود ایرانی است.

وی در مورد چگونگی ساخت این مستند گفت: من گروهی از بهترین بازیگران را انتخاب کردم و در تالار سنگلج به تمرین پرداختیم زمانی که به فیلمبرداری رسیدیم تنها 11 روز به زمان فرستادن فیلم به یونسکو فرصت داشتیم. زمانی که این فیلم را ساختیم محرم نبود، تنها 2 دوربین برای ساخت این فیلم همراهم بود اما بعضی وقت‌ها ما به 3 گروه احتیاج داشتیم. در هر روز تنها 2 الی 3 ساعت می‌توانستیم فیلمبرداری کنیم و این زمان کمی بود.

این کارگردان با تاکید بر اینکه انتخاب سلاح و لباس برای ساختن مستند با مشکلاتی همراه بود گفت: ما برای ساخت این مستند مجبور شدیم برخی از نمایش‌ها را از دست دهیم. خیلی علاقه داشتم که یک متن درست از تعزیه در دست من بود تا می‌توانستم براساس آن فیلم بسازم.

تقوایی با تاکید بر اینکه بازیگران این تعزیه شخصیت‌ها را در ذهن مخاطبان می‌سازند گفت: در صحنه‌های مختلف مستند می‌بینیم که در نمایش از اساطیر ایرانی نیز استفاده شده است که به دلیل ایرانی بودن نویسنده است. هر حادثه باید در جغرافیای خاص خودش انجام شود و اگر ای نمایش در مکان خاص خودش انجام نشود، نمی‌تواند با مخاطب ارتباط برقرار کند. تکیه‌ها مکان‌های خاصی هستند که دارای ویژگی‌های جغرافیای خاص می‌باشند.

وی در ادامه تصریح کرد: متاسفانه سالن‌های نمایش، سینماها و تکیه‌های مناسب در شهرستان‌ها وجود ندارند ما  سالی 100 فیلم تولید می‌کنیم ولی مغازه‌ای برای فروش این کالاها نداریم.  در زواره می‌بینیم که تکیه قلب معماری شهر است.  نوع نورپردازی در این مکان خاص نشان می‌دهد که این هنر دارای قدمت زیادی است ما برای فیلمبرداری احتیاج به تولید نور نداشتیم.