حراج ذخایر ژنتیکی ایران در اروپا

 گزارش «ایران» از کشتار230هزار مار سمی در50 سال گذشته برای تهیه پادزهر؛

این روزنامه در گزارشی با اشاره به کشتار230هزار مار سمی در50 سال گذشته برای تهیه پادزهر؛ به نقل از سازمان حفاظت محیط زیست نوشت: از امسال دیگر مجوز صید مار برای سرم‌سازی رازی صادر نخواهد شد.

این روزنامه در شماره امروز (شنبه) در این گزارش با عنوان «حراج ذخایر ژنتیکی ایران در اروپا» به قلم مژگان جمشیدی به موضوع صید بی رویه مارهای سمی و غیرسمی کشور پرداخته است، که مشروح آن در پی می آید:

درحالی که متخصصان و کارشناسان محیط زیست سال هاست نسبت به صید بی‌رویه انواع مارهای سمی و غیر سمی کشور برای تهیه پادزهر هشدار می‌دهند حالا در تازه‌ترین رخداد، یکی از بزرگترین شرکت‌های تهیه و فروش زهر و سم جانوران در اروپا در فهرست فروش خود زهر 3 گونه از مارهای کمیاب ایران و یک گونه عقرب را نیز به حراج گذاشته است. شرکت لاتوکسان در فرانسه که تهیه‌کننده سموم و زهر گیاهی و جانوری برای شرکت‌های داروسازی دنیا است در بخش فروش زهرهای جانوری خود آگهی کرده که هر گرم زهر افعی دماوندی را که یک گونه اندمیک و انحصاری ایران است و در هیچ نقطه‌ای از ایران و جهان بجز پارک ملی لار و چند نقطه محدود در دامنه‌های جنوبی البرز یافت نمی‌شود، به قیمت 3200 یورو به فروش می‌رساند. در همین حال هر گرم سم مار قفقازی ایران به قیمت 1350 یورو، هر گرم سم کفچه مار ایران 630 یورو و نیز هر گرم زهر عقرب مزوبوتوس که در منطقه تایباد در استان خراسان یافت می‌شود، به قیمت 19656 یورو به فروش گذاشته شده است.

حراج اندوخته‌های ژنتیکی ایران از طریق شرکت لاتوکسان در حالی آغاز شده که مسئولان سازمان محیط زیست و سرم‌سازی رازی درباره اینکه چطور سم مارهای کمیاب ایرانی بویژه افعی دماوندی (یا لطیفی) وارد کشور فرانسه شده توضیح قانع‌کننده‌ای ندارند. ناصر محمدپور، رئیس بخش جانوران سمی مؤسسه سرم‌سازی رازی درباره اظهارنظر کارشناسان مستقل مبنی بر اینکه این زهرها از طریق این مؤسسه به شرکت‌های خارجی فروخته شده به «ایران» می‌گوید: این‌طور نیست شاید قاچاقچیان اینها را از کشور خارج کرده باشند و لاتوکسان با تکثیر و پرورش از آنها زهرگیری کرده است.

علی تیموری، مدیرکل دفتر شکار و صید سازمان محیط زیست نیز به «ایران »می‌گوید: نمی‌توانم به طور قطعی بگویم چگونه زهر افعی دماوندی به اروپا رفته مگر اینکه کار قاچاقچیان باشد! اما سیدمهدی کاظمی، جانورشناس و کارشناس ارشد بیوشیمی به «ایران» می‌گوید: از سپتامبر 2015 زهر مارهای ایران از طریق این شرکت آگهی شده است. یکی از این گونه‌ها افعی دماوندی است که از زهر آن برای تهیه داروهای‌ ام اس توسط شرکت‌های داروسازی امریکایی استفاده می‌شود و تا همین یکی دو سال پیش هم مجوز صید این گونه توسط سازمان محیط زیست برای سرم‌سازی رازی صادر می‌شده است.

او می‌افزاید: چطور می‌توان پذیرفت که بزرگترین شرکت‌های دارویی جهان برای تهیه دارو زهر مورد نیازشان را از قاچاقچیان خرید کنند؟ مگر شما یک داروی گرانقیمت را به جای یک داروخانه معتبر حاضرید از یک قاچاقچی بی‌نام و نشان بخرید که آنها هم این کار را بکنند؟ حالا حتی اگر هم بپذیریم که کار، کار قاچاقچیان است سازمان محیط زیست باید پاسخ دهد که چطور قاچاقچیان براحتی می‌توانند به سم ماری که زیستگاهش به 28 هزار هکتار پارک ملی لار محدود می‌شود و در هیچ نقطه دیگری از ایران یافت نمی‌شود دسترسی داشته باشند و اگر این‌گونه است که سازمان محیط زیست نمی‌تواند حتی مراقب یک پارک ملی کوچک و افعی دماوندی‌اش باشد پس چطور می‌تواند به کار مارگیرهای سرم‌سازی رازی در سراسر ایران نظارت کند که مبادا بیشتر از حد مجاز مار صید نکنند و لابد ده ها برابر مجوزهای صادره، در دیگر نقاط کشور و دور از چشم این سازمان انواع مارهای سمی برای زهرگیری صید می‌شود!

راه بی‌بازگشت مارهای ایران در 50 سال گذشته

چندین دهه است که مؤسسه سرم‌سازی رازی مسئولیت تهیه پادزهر (آنتی ونوم) و تهیه سم از بسیاری از انواع مارها و عقرب‌های کشور را بر عهده دارد. این زهرها گاهی برای مصارف دارویی و گاه ساخت پادزهر برای گزش های ناشی از مار و عقرب استفاده می‌شود. اینکه هر ساله چه تعداد مار و عقرب با مجوز یا بی‌مجوز سازمان توسط سرم‌سازی رازی زهرگیری می‌شود بدرستی مشخص نیست اما براساس آمارهای ارائه شده توسط دکتر محمود لطیفی رئیس اسبق بخش جانوران سمی مؤسسه سرم‌سازی رازی در کتاب «مارهای ایران»، تنها از سال 1338 تا پایان سال 1362 یعنی در مدت 24 سال، 128 هزار مار از 8 خانواده و 28 جنس و بیش از 60 گونه از مناطق مختلف کشور توسط این مؤسسه جمع‌آوری و زهرگیری شده و دیگر هرگز به طبیعت برنگشته است. باربد صفایی، رئیس هیأت مدیره مؤسسه خزنده شناسان پارس که چندی قبل موفق به شناسایی یک جنس و گونه جدید از مارمولک‌های جهان در استان هرمزگان شده بود در گفت‌و‌گو با «ایران »می‌گوید: «این مارها تا سال 89 عمدتاً در همان مؤسسه سرم‌سازی کشته یا سوزانده می‌شدند».

او می‌افزاید: «در همین کتاب به مارهای ایران که به سفارش سازمان محیط زیست تهیه شده اشاره شده که از سال 1361 تا 1370 نیز حدود 661 هزار و 52 جانور شامل انواع مار، مارمولک و عقرب توسط سرم‌سازی رازی از طبیعت ایران برداشت شده که قطعاً اینها نیز دیگر به طبیعت برنگشته‌اند.

از این میزان، بیش از 630 هزار تا را عقرب و 22 هزار مورد هم مارهای سمی به خود اختصاص داده‌اند. به طور قطع در سال های بعد از 1370 نیز میزان صید مار و عقرب بیشتر هم شده چرا که قطعاً، هم شاهد رشد جمعیت کشور بودیم و هم صادرات پادزهر به خارج از کشور. اما از سال 70 به بعد دیگر آماری از کشتار مارها و عقرب‌های کشور ارائه نشده است.

آمارها نشان می‌دهد از سال 38 تا 70 در مجموع بیش از 130 هزار مار سمی، 3372 مار نیمه سمی و 12506 مار غیر سمی توسط سرم‌سازی رازی از طبیعت ایران برداشت شده است. این میزان کشتار مارها و عقرب‌های کشور همچنان بعد از گذشت بیش از 50 سال در حالی ادامه دارد که به گفته باربد صفایی، از هر گرم سم انواع مارهای سمی می‌توان 1500 ویال پادزهر تهیه کرد.

این کارشناس تنوع زیستی می‌گوید: «در حالی که زهر فقط 20 کفچه مار برای تهیه 1500 ویال پادزهر کفایت می‌کند اما آمارها نشان می‌دهد تا سال 1370 حدود 6901 کفچه مار، 9726 گرزه مار، 18227 مار جعفری، 5932 افعی شاخدار، 8741 افعی دماوندی، 4446 افعی زنجانی، 2552 افعی البرزی و 15630 افعی قفقازی از طبیعت ایران صید، زهرگیری و نهایتاً معدوم شده است. حالا خدا می‌داند از این سال به بعد هر ساله چه تعداد انواع مار برداشت شده که امروز ما با بیش از هزار نفر ساعت ،کار تحقیقاتی و میدانی در پارک ملی لار تنها توانستیم 62 تا افعی دماوندی را مشاهده کنیم.

این نشان می‌دهد جمعیت این گونه بشدت کاهش یافته و به همین دلیل است که اتحادیه جهانی حفاظت، این گونه را در فهرست گونه‌های در خطر انقراض جهان قرار داده است اما متأسفانه تا همین دو سه سال پیش مجوز صید این گونه توسط سازمان محیط زیست برای سرم‌سازی صادر می‌شد. به گفته او فقط از 50 سال پیش تاکنون که افعی دماوندی کشف و شناسایی شد حدود 8741 فرد از این گونه در مدت کمتر از 25 سال کشته شده و از میزان برداشت این گونه در 25 سال اخیر نیز هیچ آماری توسط سرم‌سازی رازی منتشر نشده است.

او تأکید می‌کند: برای تهیه فقط نیم گرم زهر عقرب که توسط شرکت لاتوکسان به قیمت 9828 یورو فروخته می‌شود باید هزاران هزار عقرب کشته شود و این عمق فاجعه را نشان می‌دهد و کشتار بیش از 630 هزار عقرب فقط در دهه 60 ،خود نشان می‌دهد که چه تجارتی از محل نابودی فقط همین یک گونه سال‌هاست که در کشور صورت می‌گیرد.

تفاهمنامه ای برای نهادینه کردن برداشت مار از طبیعت باربد صفایی به «ایران» می‌گوید:

« تا سال 1389 بدون شک اغلب مارهایی که زنده‌گیری می‌شد دیگر به طبیعت بر نمی‌گشتند اما در این سال تفاهمنامه پرسش برانگیزی بین محیط زیست و رازی با عنوان نهادینه کردن برداشت مار از طبیعت امضا می‌شود که همین اسم تفاهمنامه خودش نشان می دهد که حفظ خزندگان کمیاب کشورمان گویا اصلاً برای تنها نهاد متولی حفظ طبیعت مهم نبوده است. به موجب این تفاهمنامه می‌بایست تمامی مارهای صید شده بعد از زهرگیری دوباره در همان محل رهاسازی می‌شد اما ما فیلمی در اختیار داریم که نشان می‌دهد چطور بدون توجه به زیستگاه مارها یک محموله از آنها در سال 93 که شامل 600 حلقه افعی قفقازی بوده در پارک لار رهاسازی شده است.»

مجید خرازی مقدم، مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست نیز به «ایران »می‌گوید: این تفاهمنامه ایرادات زیادی داشت و شاید برخی گونه‌ها آن‌طور که باید و شاید در جای خود رهاسازی نمی‌شدند برای همین تفاهمنامه جدیدی را تهیه کردیم که تاکنون دوبار برای سرم‌سازی رازی ارسال شده تا نظراتشان را بگویند اما هیچ پاسخی به سازمان نداده‌اند برای همین تا زمانی که تفاهمنامه جدید امضا نشود دیگر مجوزی برای رازی صادر نخواهد شد. شاید دوستان ما در سرم‌سازی تا حالا فکر می‌کردند برداشت از طبیعت تا ابد دائمی و رایگان است در حالی که این گونه‌ها در معرض تهدید‌اند و باید تدابیری برای جلوگیری از نابودی آنها اتخاذ شود.

اما محمد‌پور، مدیر بخش جانوران سمی مؤسسه رازی به «ایران »می‌گوید: ماری که در فضای مصنوعی تکثیر می‌شود خصوصیات سم‌اش تغییر می‌کند و به درد ما نمی‌خورد و برای تهیه پادزهر باید سم را از ماری تهیه کرد که در طبیعت زندگی کند البته برنامه داریم که در محیط طبیعی این گونه‌ها را تکثیر کنیم. درهمین حال مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست در این باره می‌گوید: سرم‌سازی باید پرورش و تکثیر در اسارت مارهای مورد نیازش را در دستور کار خود قرار دهد هرچند تحقیقات در این زمینه وظیفه سرم‌سازی و وزارت بهداشت است نه سازمان محیط زیست اما چون آقایان می‌گویند سم مار پرورشی به درد نمی‌خورد و این مورد قبول ما نیست لذا از محل اعتبارات دفتر حیات وحش با دانشگاه قرارداد بسته‌ایم که روی سم مار پرورشی و مار طبیعی مطالعه و تحقیق کنند ضمن اینکه مقالات زیادی در دنیا وجود دارد که نشان می‌دهد کیفیت سم مار پرورشی به هیچ وجه کمتر از مار طبیعی نیست و حتی در مواردی بهتر هم بوده است و این قابل اثبات است.

او می‌گوید: پرسش ما این است اگر روزی برسد که این 6 گونه منقرض شود سرم‌سازی رازی می‌خواهد چه کند؟ بنابراین ما به عنوان متولی حفظ تنوع زیستی و ذخایر ژنی کشور نمی‌توانیم 6 گونه ارزشمند از خزندگان‌مان را از بین ببریم چون اینها می‌خواهند سم‌گیری کنند. سازمان محیط زیست در چارچوب وظایفش عمل می‌کند.

تیموری مدیرکل دفتر شکار و صید سازمان محیط زیست نیز به «ایران» می‌گوید: «تفاهمنامه قبلی یک تفاهمنامه آبکی و پر از اشکال بوده و عملاً مؤسسه رازی برای این همه برداشت مار از طبیعت هیچ تعهدی را در قبال حفاظت و تضمین بقای این گونه‌ها متقبل نشده است اما تفاهمنامه جدید وظایفی را متوجه رازی و حتی خود سازمان کرده است و تا زمانی که امضا نشود مجوز برداشت مار را به رازی نخواهیم داد به همین دلیل با پایان یافتن مهلت مجوز صادر شده برای رازی که تا پایان خرداد ماه بوده به تمامی ادارات کل محیط زیست استان ها ابلاغ کرده‌ایم که جلوی هر گونه مارگیری توسط مارگیرهای سرم‌سازی رازی را در مناطق بگیرند.

به گفته او امسال فقط برای استان خراسان مجوز برداشت مار صادر شده و مجوز استان تهران نیز لغو شده است. یکی از موارد تفاهمنامه جدید همین تکثیر و پرورش است و دیگر اینکه اگر ماری از طبیعت برداشت می‌شود در همان محل و منطقه و داخل خود زیستگاه زهرگیری و سپس رها شود، چیزی که تا به امروز این‌گونه نبوده است.» اما محمد‌پور می‌گوید: در حال حاضر مارهای برداشت شده در خود زیستگاه توسط مارگیرها و با حضور مأموران محیط زیست زهرگیری و رهاسازی می‌شوند!

او همچنین بدون رد این ادعا مبنی بر اینکه تا پیش از سال 89 مارهای جمع‌آوری شده کشته یا سوزانده می‌شدند ،می‌گوید: «متأسفانه در گذشته وضعیت خوب نبود اما با عقد تفاهمنامه در سال 89 ما خودمان برای رهاسازی مارها در طبیعت پیشقدم شدیم.» اما امیر حسین داداشی، رئیس اداره ساماندهی و هماهنگی دفتر شکار و صید سازمان محیط زیست برخلاف محمد‌پور به «ایران» می‌گوید: از سال 89 مارهای جمع‌آوری شده در زیستگاه سم‌گیری نمی‌شوند!

در همین حال مسعود ابراهیم تهرانی، رئیس بخش خزندگان و دوزیستان سازمان محیط زیست نیز به «ایران» می‌گوید: «اینکه به مدت 40 سال مارهای جمع‌آوری شده در کوره سوزانده می‌شدند یا خیر، ما نمی‌توانیم دقیق بگوییم چون نمی‌دانیم اما به هر حال با تفاهمنامه سال 89 یک گام به جلو برداشته شده و این گونه‌ها بعد از زهرگیری در طبیعت رهاسازی شدند» ولی کارشناسان محیط زیست می‌گویند تعداد زیادی از یک گونه مار که از سراسر ایران جمع‌آوری شده و ناگهان در یک زیستگاه رهاسازی می‌شود فشار مضاعفی را بر گونه‌های اندمیک آن منطقه وارد می‌کند که در رهاسازی‌ها به این نکات اصلاً توجه نشده است.

* صادرات پادزهر مارهای ایران به امریکا
باربد صفایی، کارشناس تنوع زیستی می‌گوید: طبق آمارها هر ساله بالغ بر 4000 گزش در کشور داریم اما چندین برابر مصرف داخلی پادزهر تولید و حتی به کشورهای دیگر صادر می‌شود به طوری که حتی سربازان امریکایی و بریتانیایی در عراق و افغانستان که در حال جنگ افروزی هستند در صورت مارگزیدگی از سم مارهای ایران استفاده می‌کنند. یعنی بهای این جنگ‌ها را هم طبیعت مهجور و تنوع زیستی ایران دارد به قیمت نابودی خزندگان سرزمین‌مان پرداخت می‌کند. اما محمد‌پور مدیر بخش جانوران سمی سرم‌سازی رازی در گفت‌و‌گو با «ایران» هر گونه صادرات به دیگر کشورها را رد می‌کند و می‌گوید: تمامی پادزهرهای ساخته شده در داخل کشور مصرف می‌شود مگر مقدار محدودی صادرات به عراق آن هم برای زائران ایرانی در ایام محرم! ضمن اینکه وزارت بهداشت سال گذشته درخواست 60 هزار ویال پادزهر و امسال از ما درخواست 80 هزار ویال پادزهر کرده و ما هم می‌دانیم که این چندین برابر میزان مصرف داخلی است ولی حتماً برای تأمین امنیت دارویی کشور وجود چنین ذخیره‌ای لازم است لذا ما نیز درخواست صید 4200 مار را به محیط زیست دادیم.

اما بر خلاف اظهارات این مقام مسئول، رئیس بخش تصفیه سرم‌های درمانی مؤسسه رازی حدود 5 ماه قبل با اشاره به افزایش تولید سرم‌های ضد مارگزیدگی و عقرب گزیدگی رازی تا سه برابر میزان فعلی از صادرات آنها به کشورهای عراق، ارمنستان، آذربایجان، اردن و سودان خبر داده و گفته بود با افزایش خط تولید این پادزهر‌ها، صادرات هم افزایش می‌یابد و این خبر حتی در پورتال خبری مؤسسه رازی نیز منتشر شد! اما ظاهراً این صادرات تنها به همین کشورها محدود نشده چرا که چهار سال پیش وال استریت ژورنال اعلام کرده بود وزارت دفاع امریکا برای نجات جان سربازان امریکایی خود در افغانستان از طریق یک شرکت واسطه حدود 115 آمپول پادزهر مار به قیمت هر ویال 310 دلار از مؤسسه رازی خریداری کرده است.

در همین زمان وال استریت ژورنال به نقل از هادی زارع، رئیس وقت بخش تحقیقات سرم‌سازی رازی نوشت: «ما این پادزهر‌ها را برای نجات جان انسان‌ها تولید می‌کنیم و فرقی نمی‌کند این انسان‌ها ایرانی باشند یا افغان یا امریکایی ،ما خوشحالیم که می توانیم جان انسان‌ها را نجات دهیم حتی اگر این انسان‌ها سربازان امریکایی باشند.»

به گفته باربد صفایی برای تهیه سرم‌های ضد مارگزیدگی و عقرب گزیدگی صدها مار و هزاران هزار عقرب با مجوزهای رسمی سازمان محیط زیست از زیستگاه‌های طبیعی و پارک‌های ملی ایران برداشت می‌شده و حالا اکنون سه روز است که سازمان محیط زیست اعلام کرده دیگر مجوزی تا عقد تفاهمنامه جدید صادر نمی‌کند! با این حال اظهارات مدیرکل دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست نشان می دهد عزم او برای جلوگیری از تاراج مارهای ایران جدی است.

مجید خرازی مقدم در پاسخ به اینکه بر اساس کدام برآورد جمعیت از خزندگان، مجوز برداشت برای سرم‌سازی صادر می‌کردید، می‌گوید: ما تا به امروز هیچ برآوردی از جمعیت دوزیستان و خزندگان نداشتیم و بر اساس تخمین‌هایی که داشتیم با برداشت بخشی از مارها برای سم‌گیری توسط سرم‌سازی موافقت می‌کردیم اما مجوز را دفتر شکار و صید صادر می‌کند و این دفتر صرفاً نظر فنی می‌دهد.

به گفته او «در حال حاضر نسل تمامی 6 گونه ماری که مؤسسه سرم‌سازی رازی در تمام سال‌های گذشته نسبت به سم‌گیری از آنها اقدام می کرده در معرض تهدید است و قطعاً یکی از دلایل کاهش جمعیت این مارها می‌تواند همین برداشت‌ها باشد چرا که در گذشته نه چندان دور بسیاری از این مارها گرفته می‌شد و بعد از سم‌گیری معلوم نبود چه بلایی سرشان می‌آمد.»