نگاهی به رابطه بین خرید هواپیما و اقتصاد مقاومتی

روزنامه جهان صنعت در یادداشتی به قلم علی سرزعیم نوشت: یکی از اقدامات موفق دولت آقای روحانی، قرارداد خرید هواپیما از فرانسه و ایتالیاست. این اقدام دولت از همان ابتدا به جای آنکه موجب تحسین و تشکر فعالان سیاسی شود، به ابزاری برای حمله به دولت تبدیل شد و حجم تبلیغاتی که علیه این اقدام صورت گرفت موجب شد تا این ذهنیت در بخشی از جامعه ایجاد شود که خرید هواپیما اقدام درستی نبوده است. متاسفانه وزارت مسکن در عرصه روابط عمومی نتوانسته وظیفه خود را که تبیین این اقدام برای جامعه است، به خوبی انجام دهد و به همین دلیل تبلیغات سوئی که علیه دولت انجام شده، اثرگذار از آب درآمده است. برای همین ضروری است تا یک بار صورت‌مساله را درست تبیین کنیم، بعد ببینیم که آیا این اقدام، درست و اساسی بوده یا نه.

1- واقعیت این است که ناوگان هوایی ایران فرسوده شده و بسیاری از هواپیماها به دلیل نبود قطعات زمینگیر شده‌اند. به همین دلیل توان شرکت‌های هوایی کشور برای ایجاد خطوط هوایی داخلی و خارجی و خدمات پروازی به مرور زمان تضعیف شده است. این در حالی است که در کشورهای همسایه ما یعنی ترکیه (ترکیش‌ایرلاین)، امارات (امارات و الاتحاد)، قطر (قطرایرلاین) و آذربایجان (آزال) سیاست توسعه خطوط هوایی در دستور کار قرار گرفته و در زمانی که ایرلاین ایران یعنی ایران‌ایر پیوسته تضعیف می‌شده، این خطوط پیوسته تقویت شده‌اند و توانسته‌اند اعتباری جهانی بیابند و بسیاری از مردم جهان ناگزیر از استفاده از آنها و کشورشان به طور مستقیم یا غیرمستقیم از ثمرات مثبت آن بهره‌مند شده‌اند. حال به نظر شما اگر ایران بتواند با خرید هواپیماهای جدید خطوط پروازی خود را در سطح جهان گسترش دهد، گامی به نفع کشور برداشته یا به ضرر آن؟ اخیرا که هواپیمایی ماهان توانسته هواپیماهایی را خریداری کند، مسافران آسیای‌شرقی برای سفر به اروپا استفاده از این خطوط را ترجیح می‌دهند زیرا مسیر مستقیم‌تری دارد و ایران به‌عنوان کشوری که می‌تواند محل استراحت موقت باشد، قلمداد می‌شود. روشن است که این برای کشور ما یک افتخار است.

2- واقعیت دوم این است که درآمد سرانه ایرانیان در طی سالیان گذشته (جز مقطع تحریم) پیوسته افزایش یافته و این امر پیامدی چون افزایش تقاضای سفر در داخل و افزایش تقاضای سفر به خارج ایجاد کرده است.

حال چون شرکت‌های هوایی کشور با مشکل هواپیما روبه‌رو هستند، بازار ایران به بازار جذابی برای شرکت‌های هواپیمایی خارجی تبدیل و از این محل درآمد چشمگیری نصیب آنها شده است. ترکیش‌ایرلاین (متعلق به ترکیه)، امارات و الاتحاد (متعلق به امارات)، لوفت‌هانزا (متعلق به آلمان) و کی‌ال‌ام (متعلق به هلند) از این وضعیت کمال بهره‌برداری را کردند و با توسعه پروازهای خود به داخل کشور توانستند موقعیت ممتازی را به زیان شرکت‌های هواپیمایی داخل پیدا کنند. وضعیت به شکلی شده که امروزه اگر کسی بخواهد به کشوری غیر از معدود کشورهایی که ایران‌ایر پرواز دارد، سفر کند، ناگزیر از استفاده از این خطوط پروازی است. حال به نظر شما مصلحت کشور در این است که این درآمد نصیب شرکت‌های هواپیمایی خارجی شود یا شرکت‌های هواپیمایی داخلی؟

3- واقعیت سوم این است که رشد اقتصاد داخلی موجب شده تقاضا برای سفر در داخل کشور نیز افزایش یابد ولی فقدان هواپیما به اندازه کافی فشار روی قیمت بلیت ایجاد کرده و عرضه خدمات هوایی داخلی نمی‌تواند این نیاز رو به رشد را برآورده کند. نتیجه این امر آن شده که بسیاری از فرودگاه‌های کشور به دلیل فقدان پرواز به اندازه کافی از توجیه اقتصادی بی‌بهره‌ مانده‌اند و به پروژه‌ای زیان‌ده تبدیل شده‌اند.

4- واقعیت سوم آن است که قرارداد خرید این هواپیماها را بخش خصوصی ایران یعنی شرکت‌های هواپیمایی منعقد کرده‌اند نه وزارت راه‌وشهرسازی! وزارت مسکن و راه‌و‌شهرسازی صرفا تسهیل‌کننده انعقاد این قرارداد بوده است. به همین دلیل این اتهام که دولت با پول بیت‌المال هواپیما خریده، از اساس بی‌پایه است! دولت اصلا هیچ پولی بابت خرید این هواپیماها پرداخت نکرده است. به همین سیاق این اتهام که دولت به جای ایجاد شغل در داخل برای کارمندان فرانسوی شغل ایجاد کرده نیز بی‌پایه است زیرا اصلا دولت پولی در این امر خرج نکرده که بخواهد برای کسی شغل ایجاد کند. نکته‌ای که متاسفانه دولت نتوانسته روی آن به خوبی مانور دهد، این است که حتی دولت ضمانت پرداخت پول این هواپیماها را نیز متقبل نشده است! یعنی خرید این هواپیماها هیچ بار مالی برای دولت نداشته است.

5- نکته مهم دیگر این است که ایرلاین‌های کشور نیز به دلیل سیاست تثبیت قیمت‌ها که سازمان تعزیرات حکومتی اعمال کرده، فاقد منابع مالی لازم برای خرید هواپیما هستند. به همین دلیل نمی‌توانند به یکباره پول خرید هواپیما را بپردازند. در قراردادهای جدید خرید هواپیما، روال اجاره به شرط تملیک به کار گرفته شده است یعنی این هواپیماها در اختیار شرکت‌های هوایی ایران قرار می‌گیرد و آنها با استفاده از آنها در خطوط هوایی مختلف درآمدی کسب می‌کنند و از این درآمد می‌توانند اجاره آنها را بپردازند و وقتی دوره اجاره به پایان رسید، هواپیما به مالکیت آنها درمی‌آید. معنای مشخص حرف آن است که این شرکت‌ها هیچ پولی در ابتدا نمی‌پردازند و از محل به کارگیری هواپیما پول آن را پرداخت می‌کنند. در نهایت نیز اگر به هر دلیل نتوانند پول آن را بپردازند، هواپیما به شرکت سازنده برمی‌گردد و سازنده ریسک این امر را برعهده می‌گیرد.

6- برخی این سفسطه را مطرح کرده‌اند که اگر مبلغ خرید هواپیما در اختیار شرکت‌های داخلی قرار می‌گرفت، آنها سازنده هواپیما می‌شدند و با ربط دادن آن به اقتصاد مقاومتی، چنین تبلیغ کرده‌اند که خرید این هواپیماها خلاف اقتصاد مقاومتی بوده است. با توضیح پیش‌گفته روشن می‌شود که دولت اساسا پولی نداده که بخواهد آن را در اختیار شرکتی در داخل قرار دهد تا آنها سازنده هواپیما شوند.

7- همچنین ضروری است که به این واقعیت توجه داشت که متاسفانه توان تخصصی داخلی تاکنون در این 30 سال نتوانسته مشکل زمینگیر بودن تعداد زیادی از هواپیماهای موجود را حل و نیاز کشور به تامین قطعات یادشده را برطرف کند و تکنولوژی ساخت هواپیما درونی نشد. به همین دلیل ذهنیت ساخت داخلی هواپیما با اتکای صرف به توان داخلی، ناکام است.

8- شاید گفته شود باید قرارداد تولید مشترک را دنبال کرد. همان‌طور که گفته شد، دولت فاقد درآمد برای انعقاد چنین قراردادی است. علاوه بر آن تجربه قرارداد تولید مشترک با اوکراین برای تولید هواپیما موجود است که تجربه موفقی نبود. به جای اینکه تولید هواپیمای مسافری را دنبال کنیم، بهتر است تولید هواپیمای باری را در دستور کار گذاشت و جان مسافران ایرانی را در معرض خطر قرار نداد. هر وقت کشور در تولید هواپیمای باری موفق شد، آنگاه می‌توان به تولید هواپیمای مسافری نیز اندیشید. تا آن زمان البته راه نسبتا درازی در پیش است.

نکته آخر اینکه تقاضای سفر در مسیرهای مختلف متنوع است. در برخی مسیرها تقاضا کم و در برخی مسیرها تقاضا زیاد است. متاسفانه هواپیماهای موجود در سایزهای تقریبا یکسانی وجود دارند. همین امر موجب می‌شود برای برخی خطوط داخلی یا خارجی یا با مازاد تقاضا روبه‌رو باشیم یا با مازاد عرضه. حسن قراردادهای جدید آن است که قرار است هواپیماهایی در اندازه‌های مختلف خریداری شود تا نیازهای مختلف و متنوع مسیرهای گوناگون برآورده شود.