پاسخ ابتکار به اما و اگرهاي دست كاري شده‌ها

محصولات دستكاري شده ژنتيكي يا همان تراريخته‌ها، موضوعي است كه در سال هاي اخير زياد از آن شنيده ايم و ورود آن به توليدات كشاورزي بارها مورد نقد قرار گرفته است. نقدي كه گروهي موافق با آن بوده و توسعه محصولات تراريخته را به سود كشور مي‌داند و گروهي نيز با اتكا به اصول و استانداردهاي علمي، مخالف توسعه آن هستند. در ماه هاي اخير نيز بحث هاي فراواني در فضای رسانه ای در خصوص تولید و استفاده از محصولات دستکاری شده ژنتیکی در کشور و توجه ویژه به این محصولات در برنامه ششم توسعه به راه افتاد و موضوع محصولات تراريخته را داغ تر از قبل كرد. از اين رو، به سراغ «معصومه ابتکار»، معاون رئيس جمهور و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست که از متولیان اصلي بررسی این موضوع است رفتیم تا نظر این سازمان را در خصوص تراریخته ها جویا شویم. وي در گفت وگو با «قانون» تاكيد كرده كه بر خلاف ادعاها، مجوزي از سوي اين سازمان در حوزه محصولات كشاورزي تراريخته داده نشده است. مشروح گفت وگوي «قانون» با معاون رئيس جمهور را در ادامه مي خوانيد:

  عده ای هنوز در کشورما از ماهیت اصلی محصولات تراریخته اطلاع ندارند. این محصولات در واقع به چه طریقی تولید می شوند و چه شد که تراریخته ها به وجود آمدند؟

از حدود 20 سال پیش با پیشرفت علم مخصوصا در حوزه بیوتکنولوژی، انسان موفق شد اطلاعات کاملی از توالی ژن های انسانی و ژن های متعلق به گیاهان و جانوران مختلف را پیدا کند. در مرحله بعد این مهارت را پیدا کرد که در این توالی ها با فناوری های بیولوژیک ورود پیدا کند. در واقع این توالی ها حالت توارثی داخل هر سلول و ژن های مورد نیاز آن ابتدا در گیاهان دستخوش تغییر شد و سپس به جانوران رسید. بنابراین وقتی صحبت از محصولات دستکاری شده ژنتیکی می کنیم یعنی گیاهان و بذرهایی که در اطلاعات توارثی آنها، ژن هایی اضافه یا کم و به نوعی در ذات این محصولات دخالت و دستکاری شده است. در نتیجه فرآورده هایی که این گیاهان تولید می کنند و خوراک انسان یا دام می شود، بر مبنای اطلاعات ژنتیکی است. بنابراین هر تغییری در پروتئین ها و مواد موجود در گیاه تغییر ایجاد می کند؛ که این تغییرات ممکن است سبب مقاوم شدن یک گیاه نسبت به یک آفت شود یا اینکه طعم خاصی پیدا کند یا حتی ویتامینی در آن اضافه یا کم شود. به هر حال در اثر این اقدامات و دستکاری ها تغییراتی بر مبنای آن چیزی که به آن مهندسی می گویند در اصل گیاه یا جانورایجاد می شود.

  علت مخالفت برخی از کارشناسان با محصولات تراریخته یا همان دستکاری شده ژنتیکی چیست؟

نگرانی از تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی در دو زمینه سبب شد که پروتکل کارتاهینا ذیل کنوانسیون تنوع زیستی در دنیا شکل بگیرد. اولین نگرانی این بود که این تغییرات در فرآورده ها و محصولاتی که قرار است انسان مصرف کند چه عارضه‌ای ایجاد می کند یا اینکه می تواند خطراتی از جمله بروز آلرژی و آسم را برای مصرف کنندگان یا بیماری های خود ایمن را سبب شوند. دوم اینکه آیا این ژن های تغییریافته می تواند به طبیعت راه پیدا کند و ژن های طبیعی که طی میلیون ها سال تکامل یافته‌اند را دچار اختلال کند. برخی معتقدند که ممکن است محصولات دستکاری شده ژنتیکی بسیاری از گونه ‌هاي طبیعی و ارزشمند طبیعی را آلوده کند و آلودگی گسترده ای  را در اطلاعات توارثی گونه های کشورهای مختلف به وجود بیاورد. بر همین اساس کنوانسیون کارتاهینا شکل گرفته و قوانینی تحت عنوان ایمنی‌زیستی نیز در این باره به تصویب رسیده است. قوانین ایمنی زیستی مقررات و ضوابطی هستند که بر اساس آنها بتوان با اطمینان بیشتر از محصولات تراریخته استفاده کرد. با این وجود تولید و مصرف محصولات تراریخته از همان ابتدا موافقان و مخالفان خود را داشت.

 چرا برخی با تولید محصولات تراریخته موافق هستند؟

موافقان محصولات دستکاری شده ژنتیکی معتقدند که این محصولات منبعی اقتصادی محسوب می شوند و به همین علت برخی از کشورها مثل آمریکا سرمایه‌گذاری زیادی در تولید محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی به خصوص غذای دام داشته و مزارع وسیعی را ایجاد کرده اند؛ اما برخی کشورها از همان ابتدا کاملا مخالف تولید و استفاده از این محصولات بوده‌اند. به عنوان مثال محصولات تراریخته در اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی کاملا ممنوع هستند. در این بین برخی کشورها مانند هند نیز در رابطه با تولید و استفاده از محصولات تراریخته دچار چالش های بسیاری شده اند؛ زیرا محصولات تراریخته برای این کشور مباحث اقتصادی و انحصاری ویژه ای  را به دنبال دارد. در حال حاضر شرکت هایی دردنیا وجود دارند که انحصار اطلاعات بذرهای دستکاری شده به دست آنهاست و از این طریق این شرکت ها بر خوراک و امنیت غذایی کشورها تسلط کامل دارند.
 مدافعان استفاده از محصولات تراریخته که برخی در بدنه دولت کنونی هم حضور دارند می گویند که استفاده از این محصولات به نفع محیط زیست است، شما به عنوان رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست چه دیدگاهی نسبت به این محصولات دارید؟

در ابتدای کار گفته می شد که تولید و مصرف فرآورده های تراریخته به نفع محیط زیست است؛ زیرا از سم کمتری در تولید آنها استفاده می شود. اما بعد مشخص شد که بعضی از این فرآورده ها که ژن«‌BT‌»دارند و در برنج و برخی محصولات استفاده می‌شود، حتما نیازمند استفاده از آفت کش خاصی هستند. بنابراین شرکت هایی که اطلاعات ژنتیکی این بذرها را در انحصار دارند در کنار فروش ژن ها، این آفت کش ها را هم به میزان بالایی می فروشند. این در حالی است که بررسی ها نشان می دهد آفت کش مذکورخودش مضراتی را دارد. کارشناسان معتقدند که این آفت کش می تواند سرطان زا باشد. 15 تا 20 سال بعد از کشف محصولات تراریخته کارشناسان اعلام کردند که اتفاقا محصولات مذکور سم بیشتری مصرف می کنند و ادعای اولیه که محصولات تراریخته می تواند سبب کم شدن مصرف سم و آفت کش شود الان دیگر اثبات شده نیست. بنابراین بر سر این موضوع یا اینکه این اطلاعات ژنتیکی می تواند وارد محصولات غذایی شود بحث وجود دارد و همین بحث ها باعث شد که قوانین ملی در کشورها برای مصرف تراریخته ها وضع و ایجاد شود. در ایران هم این قوانین وجود دارد، هرچند به هیچ‌وجه تولید بذرهای تراریخته در کشور ما هنوز انجام نشده و هیچ مجوزی هم در این باره داده نشده است.

  اما در برنامه ششم توسعه به تولید گسترده این محصولات اشاره شده است.

فقط ممکن است که در سطح آزمایشگاهی تولیدات تراریخته را  داشته باشیم. به عنوان مثال درباره تولید گندم تراریخته جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت از محیط زیست مطلقا مخالف هستند؛ چراکه گندم یکی از گونه های بومی ایران است. یعنی اولین گونه های گندم در جهان در ایران شناسایی و به کشورهای دیگر صادر شده است. بنابراین درباره تولید گندم دستکاری شده ژنتیکی به طور کامل مخالف هستیم. اما درباره تولید محصولات دیگر قبل از هرچیز باید ارزیابی ریسک انجام و پروتکل و شیوه نامه آن توسط وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت از محیط زیست، وزارت بهداشت و وزارت علم و فناوری ابلاغ شود. ما باید در قالب چارچوب ها حرکت کنیم و اگر واقعا قرار است از محصولات دستکاری ژنتیکی استفاده شود قبل از هرچیز باید تمامی جوانب آن را در نظر بگیریم.

  در سال های گذشته واردات محصولات تراریخته به کشور صورت گرفته و بدون اطلاع مردم از ماهیت آنها به فروش رسیده اند. آیا مردم حق این را ندارند که از وجود و مصرف چنین محصولاتی مطلع باشند؟

در تایید صحبت شما باید بگویم که بله متاسفانه در دوره ای واردات محصولات دستکاری شده ژنتیکی به کشورما بی رویه انجام شد و وارد کنندگان در این خصوص دقت کافی نداشتند؛ چراکه مقررات به نحوی که نشانه گذاری روی محصول انجام شود رعایت نشد. این در حالی است که فردی که می خواهد محصولی را خریداری کند حق این را دارد که بداند دستکاری شده یا سالم است؛ خودش تصمیم بگیرد که می خواهد این محصول را مصرف کند یا خیر. بنابراین اینها اهدافی است که ما اکنون به دنبال تحقق آنها هستیم و در شورای عالی ایمنی زیستی با همکاری دستگاه های مختلف آنها را دنبال می کنیم. بر این موضوع نیز تاکید داریم که حتما باید قوانین ملی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی با جدیت اجرا شوند.