منفعت یا مضرات پیروزی ترامپ برای ایران

آفتاب یزد در یادداشتی به قلم علیرضا رحیمی دکترای علوم سیاسی نوشت:

با انتخاب «دونالد ترامپ» به ریاست جمهوری ایالات متحده، گمانه ‏زنی در خصوص سیاست‏ها و جهت‏گیری‏های دولت وی و پیامدهای احتمالی این سیاست‏ها برای دولت و ملت ایران، به موضوع روز محافل سیاسی، اقتصادی، دانشگاهی و فراتر ازآن‏ها محافل اجتماعی، مدنی و حتی اداری و خانوادگی تبدیل شده است. در واکنش‏های موجود به این موضوع، سه رویکرد اصلی در محافل یادشده (به ویژه محافل سیاسی و آکادمیک) قابل شناسایی هستند. رویکرد اول پیروزی ترامپ را به نفع جمهوری اسلامی ایران و سیاست‏های آن تفسیر می‏کند؛ رویکرد دوم طریقی معکوس را اتخاذ کرده و ریاست جمهوری وی را به ضرر منافع ایران می‏داند؛رویکرد سوم نیز تفاوت معناداری در دست به دست شدن قدرت میان دو حزب عمده در ایالات متحده نمی‏بیند و بر سیاست مشخص، غیرقابل تغییر و از پیش تعیین شده دولت‏های مختلف ایالات متحده در قبال ایران و جهان تاکید می‏ورزد. جدا از منطق و استدلالاتی که پیروان هریک از این سه رویکرد در بیان نظرات‌شان دارند و فارغ از وجود یاعدم پشتوانه‏های علمی، تاریخی و تجربی هریک از این نظرات، این رویکردهارا می‏توان با عطف به محورهایی چون سیاست منطقه‏ای جمهوری اسلامی ایران، سیاست‏های حکومتی در داخل ایران، موضوع برجام و توافق هسته‏ای، تاثیر روی کارآمدن ترامپ برجهت‏گیری قدرت‏های جهانی در قبال ایران، موضوع رقبا و دشمنان منطقه‏ای جمهوری اسلامی ایران ( ترکیه، عربستان، اسرائیل)و مسائل معطوف به روابط میان ملتی، مانند مهاجرت و تحصیل، مورد واکاوی قرار داد.

به لحاظ سیاست‏های منطقه‏ای شاید چشم‏انداز روشن‏تری نسبت به قبل گشوده شده باشد. یکی از نکات روشنی که در مناظرات و همایش‏های انتخاباتی مورد تاکید ترامپ بوده است، اولویت قائل شدن به موضوع نابودی داعش به جای تمرکز بر اهدافی چون کنار گذاشتن «بشار اسد» از قدرت است. چنین رویکردی می‏تواند در جهت تقویت سیاست منطقه‏ای ایران و همپیمانانش در سوریه عمل کند. عزم ایالات متحده در برچیدن بساط داعش از منطقه خاورمیانه و قرار دادن خواسته‏های غیر واقع‏گرایانه‏ای نظیر تغییر حاکمیت در سوریه از طریق اعمال زور در مراتب بعدی، بهره‏مندی استراتژیک ایران را سبب‏ساز خواهد بود و یک شکست راهبردی برای حامیان منطقه‏ای نیروهای معارض سوری محسوب می‏شود. البته چگونگی دستیابی دولت ترامپ به این هدف (نابودی داعش) و نحوه تدارکات ایالات متحده برای مدیریت سرزمین‏های بازپس گرفته شده در دوره پسا داعش، سرنوشت‏ساز خواهد بود و قابلیت خلق چالش‏های جدید منطقه‏ای را خواهد داشت.

ورود ترامپ به کاخ سفید پیامدهای دوگانه‏ای برای جمهوری اسلامی ایران به لحاظ سیاست داخلی خواهد داشت و تمرکز بر مسائل داخلی ایالات متحده از یکسو و تلاش برای تقویت نیروهای معارض و معاند نظام از سوی دیگر، نمودهای این پیامدهای دوگانه هستند. تمرکز بر مسائل حقوق بشری مبتنی بر ارزشهای غربی همواره یکی از اهرم‏های ایالات متحده، قدرت‏های غربی و نهادهای بین‏المللی همسو با آنها برای فشار بر جمهوری اسلامی بوده است. تجربه ثابت کرده که جمهوریخواهان بر خلاف رقبای دموکرا‌ت‌شان تمایل کمتری برای بهره‏جویی از این اهرم‏ داشته‏اند. این امر در صورت تداوم عرصه فراخ‌تری برای ایران فراهم خواهد کرد تا توان و تمرکز خود را وقف مسائل دیگری سازد. تمرکز بیشتر ترامپ به مسائل داخلی ایالات متحده در حوزه‏های اقتصادی، فرهنگی و مهاجرتی نیز در همین راستا عمل می‏کند. با وجود این، پشتیبانی، تقویت و به‏کارگیری نیروهای مخالف جمهوری اسلامی وگروههای برانداز می‏تواند این فرجه فراخ را بی‏اثر سازد. گزینه‏های مطرح شده برای تصدی پست‏های دولتی در دولت ترامپ و سابقه روابط برخی از آنها با گروههای تروریستی برانداز، نشانه‏های خوبی را آشکار نمی‏سازند و حکایت از تنش‏های احتمالی میان دو کشور در این‏خصوص دارند.

توافق هسته‏ای عرصه دیگری است که ترامپ و دولت وی را در تقابل با ایران قرار خواهد داد. اگرچه توافق هسته‏ای یک توافق بین‏المللی و مورد حمایت شورای امنیت است و عبور از آن ناسازگار با قواعد و موازین بین‏المللی است، اما از هم‏اکنون باید انتظار سنگ‏اندازی‏های دولت جدید ایالات متحده را در این زمینه داشت. به‏ویژه آنکه مجلس نمایندگان و مجلس سنای این کشور نیز همچنان در دست جمهوریخواهان باقی مانده‏اند و این نهادها دولت را در ایجاد محدودیت‏ها و موانع در این مسیر یاری خواهند کرد. این محدودیت‏ها می‏تواند در قالب موانع بانکی و تجاری، محدودیت‏های سرمایه‏گذاری و ممانعت از شراکت‏های صنعتی و اقتصادی، تداوم یافته و تشدید شود. روی کارآمدن ترامپ برجهت‏گیری قدرت‏های جهانی درقبال ایران تاثیرات به‏سزایی خواهد داشت. باتوجه به جهت‏گیری‏های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و تجاری ترامپ، به نظر می‏رسد شکاف میان ایالات متحده با اتحادیه اروپا، چین و شرکای تجاری ایالات متحده در منطقه آسیا - پاسیفیک افزایش خواهد یافت.

اختلاف با اروپا بر سر مواردی نظیر تغییرات اقلیمی، نحوه مدیریت ناتو، شیوه مهار روسیه و احتمالا چگونگی پیشبرد برجام؛ افزایش تنش با چین بر سر مناسبات تجاری و اقتصادی و تشدید نظامی‏گری ایالات متحده در اقیانوس آرام شمالی و دریای چین جنوبی و تخطی احتمالی دولت ترامپ از شراکت ترانس پاسیفیکTrans-Pacific) Partnership)؛ عوامل اصلی شکاف‏های پیش‏گفته را شکل خواهند داد. این به معنای قابلیت کمتر ایالات متحده برای ایجاد اجماع بین‏المللی علیه ایران خواهد بود ( امری که در زمان حکوت اوباما در کاخ سفید تا حدود زیادی میسر شد) و فرصت مناسبی برای ایران مهیا خواهد کرد تا با تقویت روابط خود با اروپا و دیگر قدرت‏های جهانی، مواضع راهبردی خود را عمق بیشتری ببخشد.

اماجنبه دیگر سیاست خارجی ترامپ نزدیکی با روسیه به نسبت دوران ریاست جمهوری اوباما خواهد بود. پیامدهای این امر برای ایران هم می‏تواند امید بخش و هم نگران کننده باشد. امیدبخش از این لحاظ که خصومت کمتر علیه روسیه به معنای کاهش معارضه با این کشور در منطقه و به ویژه در سوریه است که با منافع ایران منطبق است. اما نزدیکی آمریکا و روسیه می‏تواند تحت شرایط خاصی به دوری روسیه از ایران بینجامد و پیوندهای استراتژیک ایران و روسیه در مواردی چون سوریه را فدای بده بستان‏های پشت پرده کند. از این‏رو ایران باید در قبال این مسئله دوراندیشی لازم را داشته باشد.

مناسبات جمهوری اسلامی‌ایران بارقبا ودشمنان منطقه‏ای خود، بعد دیگری است که از سیاست‏های دولت جدید ایالات متحده تاثیر خواهد پذیرفت. اگرچه مشهور بود که لابی‏های عربستان سعودی و اسرائیل در انتخابات اخیر ایالات متحده از هیلاری کلینتون در برابر ترامپ حمایت می‏کردند، اما این مهم نباید باعث نتیجه‏گیری‏های گمراه کننده شود. همانطور که تجارب تاریخی ثابت می‏کنند و «جان مرشایمر»و «استیون والت» نیز در اثر جنجال برانگیز خود «گروه فشار اسرائیل و سیاست
خارجی آمریکا»، نشان داده‏اند، پیوندهای راهبردی ایالات متحده و اسرائیل، آنچنان مستحکم است که هردو حزب دموکرات و جمهوری‏خواه نسبت به آن متعهدند. عربستان نیز شریک استراتژیک ایالات متحده در منطقه محسوب می‎شود و اگرچه جهت‏گیری‏های سیاست خارجی ترامپ امکان تنش‏ میان دولت وی با رژیم سعودی را افزایش خواهد داد، اما نباید فراموش کرد که همین ترامپ بوده که در فعالیت‏های انتخاباتی خود از لزوم برخورداری عربستان سعودی از توانایی نظامی‌هسته‏ای سخن گفته است. امری که تحقق آن بسیار بعید است اما از جایگاه عربستان در دیدگاه موازنه‏گرای ( اگر فعلیت یافتن توان هسته‏ای عربستان را برخلاف موازنه منطقه‏ای در خاورمیانه تلقی نکنیم) ترامپ حکایت دارد. دیدگاهی که قطعا هدفش جز ایران قدرت منطقه‏ای دیگری نیست. ضمن آنکه نباید به قابلیت بازپروری مجدد لابی‏های اسرائیلی و سعودی برای مهار ترامپ را از نظر دور داشت. به این ترتیب باید نسبت به بی‏مهری لابی‏های صهیونیستی و سعودی نسبت به ترامپ از حد تعادل خارج نشده و راه اغراق درپیش نگرفت.

روابط میان جوامع مدنی دو کشور ایران و ایالات متحده یکی از بازندگان اصلی انتخاب ترامپ خواهد بود. رویکردهای مهاجرستیز ترامپ بنیان‏های این موضوع را شکل می‏دهند. باتوجه به آنکه ترامپ در این رویکردهای افراطی خود تنها نیست و بسیاری از اعضای حزب جمهوری‏خواه و همچنین بخش‏های قابل توجهی از افراد و گروههای اجتماعی موجود در جامعه آمریکا از این رویکرد ترامپ حمایت می‏کنند، لذا باید در انتظار پیدایش مشکلات بیش از پیش در مناسبات شهروندان دو کشور بود. سفر شهروندان ایرانی به ایالات متحده، بورسیه‏های تحصیلی، روابط دانشگاهی، مناسبات تجاری و غیره از این فرآیند متاثر خواهند شد.

تفاسیر یاد شده نشان می‏دهند که نمی‏توان به ضرس قاطع از منفعت یا مضرت پیروزی ترامپ برای ایران سخن گفت وباید آمیزه‏ای از پیامدهای مثبت و منفی و احتمالات گوناگون را در نظر داشت. ضمن آنکه باید بر این نکته تاکید کرد که گمانه ‏زنی‏های موجود باتوجه به رویکردهای اتخاذی وی در رقابت انتخاباتی مطرح گردیده است و نباید نقش حزب جمهوری‏خواه، مجلس نمایندگان، مجلس سنا، اتاق‏های فکر (Think Tanks)، معاونان و مشاوران ترامپ را در جهت دادن به سیاست‏های اجرایی وی نادیده گرفت. آنچه در این‌خصوص اهمیت به‏ سزایی دارد پردازش سناریوهای مختلف توسط دستگاه سیاست خارجی و شورای امنیت ملی و برخورداری از آمادگی لازم برای مواجهه با هر سناریوی احتمالی است.