آیا دوره خشکسالی رو به پایان است؟

 «سالی که نکوست از بهارش پیداست»؛ این ضرب‌المثل را معمولاً به عنوان کنایه‌ای منفی به کار می‌برند اما امسال واقعاً بهار نیکو را از همان نخستین روزهای سال تجربه کردیم. برف و باران اگرچه مسافران نوروزی را غافلگیر کرد ولی چشمه‌های خشکیده دوباره جوشیدند و رودها سر به طغیان برداشتند و سدها پرآب شدند.

چندسالی می‌شد که بارندگی‌های بهاره به طرز محسوسی کاهش داشت و بحران بی‌آبی در بسیاری از استان‌ها و کم‌آب شدن برخی از سدهای جنوبی کشور حکایت از وخیم‌تر شدن وضعیت آبی داشت. این‌ها همه یک طرف، مدیریت اشتباه آب و استفاده بی‌رویه و نادرست هم از سوی دیگر در این سال‌ها یکسره وضعیت بد قبل را بدتر کرده است.

همین چند ماه پیش سازمان فضایی آمریکا «ناسا» گزارشی پیرامون گرمایش جهانی و خشکسالی در 30 سال آینده جهان منتشر کرد که برای ما حکم تابلو خطر داشت‌. در این گزارش آمده بود بررسی‌های محققان نشان می‌دهد 45 کشور جهان در معرض خشکسالی شدید هستند و ایران در رتبه چهارم فهرست هشدار قرار دارد. گزارشی نگران‌کننده که در بخشی از آن به رودخانه‌های دجله و فرات اشاره شده بود و اینکه این رودخانه‌ها چگونه بر اثر گرمایش زمین از یک سو و مسابقه سدسازی در منطقه از سوی دیگر بعد از رودخانه‌های هند، بیش از هر جای دیگر در حال از دست دادن آب هستند که خطر خشکیدن دجله و فرات برای ما به معنای از دست رفتن بارش‌های پاییزه و تشدید پدیده گرد و غبار است.

در این گزارش به کشورهایی مثل ایران، عراق، ترکیه و سوریه هشدار جدی داده شده‌ است که به‌ خاطر استفاده نامطلوب از منابع آبی در معرض جدی خطر خشکسالی و بحران آب قرار خواهند داشت. در بخشی دیگر از این گزارش آمده که بعید نیست بین 30 تا 40 سال آینده، بخش‌های وسیعی از ایران به بیابان مطلق تبدیل شود.

البته باید به این نکته هم اشاره کرد که کشورمان با میانگین بارش 250 میلی‌لیتر در سال در مقابل 900 میلی‌لیتر متوسط بارندگی جهانی به طور طبیعی در کمربند خشکی کره زمین قرار گرفته و از هزاران سال پیش نیز با بحران‌های کم آبی روبه‌رو بوده‌ است.

با این همه با مدیریت صحیح آب به شکل سنتی همواره از پس این مشکل برآمده و خود را به بهترین شکل ممکن حفظ کرده است. حفر چاه و قنات‌های فراوان در مناطق مختلف کشور هم گواه بر این ادعاست که کشورمان در طول هزاران سال با بحران کم آبی مواجه بوده و هم نشان‌دهنده مدیریت بی‌نقص آن است و اینکه چگونه این بحران‌های شدید را براحتی و در سخت‌ترین شرایط پشت‌سر گذاشته است.

اکنون نیز زنگ خطر سال‌هاست که به‌ صدا درآمده اما برنامه‌ای دقیق برای رو به رو شدن با نقطه اوج آن وجود نداشته است. نشان به آن نشان که در شرایط وضعیت بد منابع آبی زیرزمینی، هم کشاورزی تشویق شده و هم تعداد چاه‌های عمیق مجوزدار و بی‌مجوز به شکل شگفت‌انگیزی زیاد شده است تا آنجا که اکنون یکی از مشکلات دولت پلمب کردن هزاران هزار چاه‌ غیرمجاز و زنده کردن تالاب‌های کشور است. با این وضعیت باید دست به‌دعا برداشت که موج بارش‌ها ادامه داشته باشد و بهاری که به نیکویی آغاز شده، سالی نکو هم در پی داشته باشد.

نوروز پرآب کشور

خوشبختانه بارش‌های تابستانه و پاییزی سال گذشته نگذاشت چشمه‌ها خشک شود و سدها به گل بنشینند. روند بارندگی‌ها همه‌ را امیدوار به زمستانی پربارش کرد ولی افسوس که میزان بارندگی درزمستان کمتر از آن چیزی بود که کارشناسان پیش‌بینی کرده‌بودند. کاهش بارش برف و باران در فصل زمستان نسبت به سال قبلش به حدی بود که برخی از استان‌ها مثل یزد و خراسان رضوی و جنوبی و اصفهان با کاهش چند ده درصدی بارش نزولات آسمانی روبه‌رو بودند.

با این وجود بارش برف و باران در پایان اسفندماه و اوایل فروردین کاهش بارش‌های سه‌ماهه زمستان را جبران کرد.

براساس آمار دفتر مطالعات پایه منابع آب وزارت نیرو، میانگین ارتفاع کل بارندگی‌های کشور از اول مهرماه سال گذشته تا 13 فروردین‌ماه سال 95 حدود 181 میلی‌متر است که این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه (دوره‌های عادی بدون خشکسالی) 5 درصد کاهش و نسبت به میزان بارندگی سال گذشته 10 درصد افزایش نشان می‌دهد. حجم بارندگی در این مدت معادل 298 میلیارد و 293 میلیون متر مکعب است. براساس همین گزارش حجم بارش‌ها از سال 89 که به میزان 235 میلیارد و 668 میلیون متر مکعب بوده به 270 میلیارد و 276 میلیون متر مکعب در سال آبی 94 رسیده‌ است که افزایش چشمگیری را نشان می‌دهد.

بارندگی‌های شش ماه گذشته بخصوص بارش‌های 15 روز ابتدایی فروردین‌ماه بیشتر سدهای کشور را پرآب کرده‌ است. به عنوان مثال سد دارتوت با افزایش 94 درصدی، ایوان با 129، ایلام 266 و دهلران با 256 درصد در استان ایلام بیشترین آبگیری را در بین سدهای کشور داشته‌اند. البته سدهای نورآباد لرستان هم با افزایش 109، سد پیرانشهر با 94 و سد زاهدان با 71درصد در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

میزان بارندگی در استان‌های ایلام، کرمانشاه، لرستان، کردستان و آذربایجان‌غربی نسبت به سال گذشته از افزایش 20 تا 50 درصدی برخوردار است. این میزان از بارش به حدی است که برخی از رودخانه‌ها مثل رودخانه سیمین‌رود بوکان در آذربایجان‌غربی که 30سال ‌دچار کم‌آبی بود از شدت بارندگی‌ها طغیان کردند.

بارندگی‌های سال جدید در بیشتر استان‌ها با آبگرفتگی و حتی سیل روبه‌رو بود و در همین خصوص رئیس سازمان مدیریت بحران کشور برای پیشگیری از هرگونه حادثه‌ای از مسافران نوروزی و شهروندان شهرهایی که بیشترین بارش‌ها را شاهد هستند خواسته بود به دلیل احتمال جاری شدن سیل از برپایی چادر در بستر رودخانه‌ها خودداری کنند.

وضعیت آبی چگونه است؟

بر اساس آمار مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کل کشور، درصد بارش 15 استان از نخستین روز مهرماه سال 94 تا روز 12 فروردین ماه سال 95 در مقایسه با مدت مشابه در بلند مدت با افزایش روبه‌رو است ولی 16 استان کشور همچنان با کاهش و خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند.

طبق این آمار استان‌های ایلام با 50 درصد، کرمانشاه 45 درصد، اردبیل 38 درصد، آذربایجان شرقی و همدان 31 درصد، کردستان با 30 درصد و لرستان با 27 درصد بیشترین افزایش بارش را به خود اختصاص داده‌اند و در وضعیت «ترسالی» قرار دارند.

اما در نقطه مقابل استان‌های یزد با 50 درصد، خراسان جنوبی با 36 درصد، خراسان رضوی و اصفهان با33 درصد، سیستان و بلوچستان با 31 درصد، چهارمحال و بختیاری با 25 درصد و استان فارس با 22 درصد کاهش بارندگی نسبت به مدت مشابه بلندمدت، در وضعیت خشکسالی متوسط و شدید قرار گرفته‌اند.

طبق اطلاعات ثبت‌شده در نقشه پهنه‌بندی خشکسالی سازمان هواشناسی، از ابتدای سال آبی تا پایان اسفندماه سال 94 استان‌های شمالی، شمال‌ غرب، غرب و مناطق شمالی استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان از وضعیت خوبی برخوردارند ولی بخش‌هایی از استان اصفهان، یزد، خراسان جنوبی و رضوی به‌شدت دچار خشکسالی شده‌اند و به اعتقاد کارشناسان اقلیم‌شناسی احتمال وسیع‌تر شدن این پهنه‌ها وجود دارد.

شاهرخ فاتح، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی با اشاره به اینکه هوای سراسر کشور در ماه گذشته به طور میانگین حدود سه درجه افزایش داشته است، می‌گوید: «بر مبنای شاخص کوتاه مدت و یک‌ماهه sip، بسیاری از مناطق کشور بویژه مناطق مرکزی و جنوبی شامل استان‌های قزوین، همدان، مرکزی، قم، تهران، اصفهان، سمنان، چهارمحال و بختیاری، فارس و بخش‌های وسیعی از استان‌های کرمان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی دچار خشکسالی خفیف تا شدید هستند.»

وی درباره وضعیت بارندگی‌ها و تأثیر آن بر خشکسالی عنوان می‌کند: «با وجود تمام بارش‌های اخیر کشور، خشکسالی انباشته شده و بلندمدت همچنان در بسیاری از پهنه‌های کشور حاکم بوده و از این‌رو نباید تصور کنیم بارش‌های کوتاه‌مدت مشکلات کم‌آبی و بحران آب کشور را ریشه‌کن کرده‌ است. خشکسالی انباشته شده در کوتاه مدت و با بارش‌های مقطعی اگرچه تعدیل می‌شود ولی به طور اساسی رفع نخواهد شد.»

ناسا هشدار می‌دهد که با روند تغییرات آب و هوایی و استفاده بی‌رویه آب احتمال دارد کشورمان تا 40 - 30 سال دیگر به بیابانی وسیع تبدیل شود. از سویی روند بارش‌ها نسبت به سال‌های پیش افزایش یافته و کارشناسان دچار سردرگمی شده‌اند که آیا در نهایت این تغییرات مثبت است یا منفی، دوره خشکسالی رو به پایان است یا نه؟ اما آنچه ما می‌دانیم این است که بهار نکو خبر از سالی نکو می‌دهد و اگر آنچنان که کارشناسان می‌گویند، مردم و بویژه کشاورزان به عنوان پرمصرف‌ترین بخش با برنامه‌های دولت همکاری کنند و صرفه‌جویی و مصرف بهینه را به عنوان رویکردی ملی مورد توجه قرار دهند، بحران ته‌نشین شدن منابع زیرزمینی آب لااقل تا 10 سال دیگر بهبود خواهد یافت.

منبع : ایران