مناسبات ایران و اروپا و فرصتی برای نگاه به آینده

این هفته در اتفاقی کم سابقه، تهران همزمان میزبان بلندپایگان اروپایی از اتریش، چک و اسپانیا شد. «هاینس فیشر» رئیس جمهوری اتریش، «لوبو میر زائورالک» وزیر خارجه چک و «خوزه مانوئل گارسیا مارگالو» وزیر خارجه اسپانیا که هر کدام هیاتی بلندپایه سیاسی و اقتصادی را به همراه داشتند، هفته ی جاری میزبان ایران بودند و با مقام های ارشد کشورمان دیدار و گفت و گو کردند.
شکل گیری توافق هسته یی در وین پایتخت اتریش نقطه ی عطفی مهم در روابط جمهوری اسلامی ایران و کشورهای اروپایی بود که سبب شد چشم اندازهای ثبات و همکاری پیش روی مناسبات پر فراز و نشیب تهران با اروپا پدیدار شود.
پس از نمایان شدن نخستین دستاورد سیاست تعامل سازنده یعنی شکل گیری توافق هسته یی در بیست و سوم تیرماه، هیات های گوناگونی از کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا، صربستان، اتریش، چک و اسپانیا برای بهره گیری از ظرفیت های سیاسی و اقتصادی ایران و مزایای تحول در روابط راهی تهران شدند.
جایگاه اتحادیه ی اروپا و اعضای آن در نظام بین الملل و همچنین نقش و اهمیت منطقه یی جمهوری اسلامی ایران نشانگر ضرورت های متقابلی برای برقراری مناسباتی باثبات و گسترش همکاری های تهران و پایتخت های اروپایی است.
با وجود مزایای بسیاری که در گسترش روابط و همکاری های جمهوری اسلامی ایران و اروپا وجود دارد، این روابط دارای فراز و نشیب و دربردارنده ی چالش هایی در زمینه های حقوق بشر، سلاح های کشتار جمعی، تروریسم (دهشت افکنی) و برخی مسایل منطقه یی و بین المللی بوده است.
با وجود این چالش ها، روابط تهران و اروپا تا میانه های دهه ی پیشین به صورت کجدار و مریز و بیشتر با تمرکز بر تعامل اقتصادی ادامه یافت اما گشوده شدن پرونده ی فعالیت های هسته یی (صلح آمیز) در قالب یک بحران غیرضروری سبب ایجاد شکافی عمیق در مناسبات جمهوری اسلامی ایران و اروپا شد.
جمهوری اسلامی ایران در دوره ی تازه ی سیاست خارجی در چارچوب گفتمان اعتدال و سیاست «تعامل سازنده» تلاش کرده است در کنار خروج از تنگناهای منطقه یی و بین المللی و دوری از تنش و چالش، مناسبات خارجی را به شکلی متوازن با همه ی کشورها افزایش دهد. در این میان، کشورهای اروپایی به دلیل پیشینه ی روابط خود از جایگاه ویژه یی برای جمهوری اسلامی ایران برخوردارند.
در فضای تازه ی سیاست خارجی، شکل گیری توافق هسته یی پس از ماه ها رایزنی و پویش دیپلماتیک به مثابه نقطه عطفی در سیاست خارجی بود که ضمن رفع بسیاری از تنگناهای روابط خارجی، سدی را از پیش روی تعامل و همکاری های گسترده با دیگر واحدهای نظام بین الملل برداشت.
در این پیوند، بسیاری از مقام های سیاسی و بنگاه های اقتصادی که از مدت ها پیش مترصد فرصت کلیدزدن دور تازه ی روابط با جمهوری اسلامی ایران بودند، پس از توافق وین راه تهران را در پیش گرفتند که این مساله سبب ایجاد نوعی رقابت پیدا و پنهان بین میهمانان خارجی دوره ی پساتوافق شد.
از دید برخی ناظران، تراکم حضور مقام های اروپایی در تهران به ویژه در هفته یی که گذشت نشانه یی از آغاز یک دوره ی تازه در مناسبات ایران و اتحادیه اروپا به شمار می رود.
پس از شکل گیری توافق هسته یی، حضور مقام های بلندپایه ی اروپایی در تهران با سفر «زیگمار گابریل» معاون صدراعظم و وزیر اقتصاد آلمان در روز بیست و هشتم تیر آغاز شد. این روند با سفر « فدریکا موگرینی» مسوول ارشد سیاست خارجی اتحادیه ی اروپا در ششم مرداد، «لوران فابیوس» وزیر امور خارجه ی فرانسه در هفتم مرداد، «ایوتسا داچیچ» وزیر امور خارجه ی صربستان در دوازدهم مرداد، «پائولو جنتیلونی» وزیر امور خارجه ی ایتالیا به همراه «فدریکا گوییدی» وزیر توسعه ی اقتصادی این کشور در سیزدهم مرداد، «فیلیپ هاموند» وزیر امور خارجه ی انگلیس در یکم شهریور، «لویومیر زائورالک» وزیر امور خارجه ی جمهوری چک در سیزدهم شهریور، «خوزه مانوئل گارسیا» وزیر امورخارجه، «آنا پاستور» وزیر انرژی و «خوزه مانوئل سوریا» وزیر صنعت و گرشگری اسپانیا در شانزدهم شهریور ادامه پیدا کرد و در سپس «هاینس فیشر» رییس جمهوری اتریش به عنوان نخستین رهبر یک کشور عضو اتحادیه ی اروپا به تهران سفر کرد تا به این ترتیب کشورهای اروپایی نشان دهند که ایران جایگاهی متفاوت از گذشته در روابط خارجی قاره سبز و اتحادیه ی اروپا خواهد داشت.
مناسبات ایران و اتحادیه ی اروپا همواره در 2 حوزه ی سیاسی و اقتصادی- تجاری، پررنگ تر و از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است که در ادامه به این 2 حوزه می پردازیم.

**روابط سیاسی و دیپلماتیک
در حوزه ی سیاسی، روابط ایران و اروپا در 2 سطح دوجانبه با اعضا و در سطح کلان با مسوولان اتحادیه وجود داشته ولی روابط دوجانبه با توجه به وجود پیوندهای گذشته در روابط ایران با کشورهای عضو اتحادیه، همواره در اولویت بوده است. در این زمینه و در گذر زمان همکاری های دوجانبه با کشورهای اروپایی پیروی یک سیاست یکنواخت و هماهنگ نبوده است. روابط خارجی اروپا پس از پیمان «ماستریخت» و شکل گیری اتحادیه ی اروپا در سال 1992 میلادی، وارد مرحله تازه یی شد و ایران نیز تلاش کرد با توجه به شرایط نو، روابط با اتحادیه را مدیریت کند.
در حوزه ی سیاسی، گفت گوهایی میان ایران و اتحادیه ی اروپا در فاصله ی سال های 1372 تا 1375 خورشیدی با عنوان «گفت وگوهای انتقادی» شروع شد و سپس در سال های پس از 1376 زیر عنوان «گفت وگوهای سازنده» به پیش رفت که موضوع های گوناگونی در زمینه هایی چون مانند دموکراسی، تروریسم، حقوق بشر، صلح خاورمیانه و ... را در بر می گرفت.
«علی صباغیان» مدرس دانشگاه تهران معتقد است، هنگامی که از اتحادیه ی اروپا صحبت می کنیم باید 2 نکته را مورد توجه قرار دهیم. اتحادیه اروپا دارای 2 هویت جداگانه در حوزه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است. در بسیاری از حوزه ها، تصمیم گیری ها در سطح اتحادیه ی اروپا انجام می شود. برای نمونه سیاست خارجی و سیاست های اقتصادی مشترکی در خود اتحادیه به عنوان یک نهاد وجود دارد اما در بسیاری از موارد، حوزه های عمل ملی هنوز پابرجا است. در حوزه های اقتصادی، بسیاری از کشورهای اروپایی به صورت جداگانه اقدام می کنند اما به هرحال در حوزه ی سیاست خارجی، اتحادیه ی اروپا به صورت یک مجموعه ی کل تصمیم گیری و اقدام می کند و این فرایند می تواند بستر را برای گسترش روابط اتحادیه ی اروپا با جمهوری اسلامی ایران آماده کند.
از این زاویه ی دید، جمهوری اسلامی ایران باید به سطح اتحادیه ی اروپا و حوزه ی مشترک روابط توجه کند. در سطح ملی به ویژه در موضوع های اقتصادی کشورهای اروپایی می توانند شریکان مناسبی برای همکاری های اقتصادی و تجارت باشند. سطح اتحادیه ی اروپا نیز می تواند بستر سیاسی را برای گسترش مناسبات در زمینه های گوناگون به ویژه اقتصادی فراهم کند.

**مناسبات اقتصادی- تجاری
در حوزه ی مناسبات اقتصادی، ورای موافقت ‎نامه‎ هایی که ایران با برخی کشورهای اروپایی به صورت دوجانبه امضا کرده، 2 طرف به دنبال امضای توافقنامه ی همکاری های مشترک تجاری میان ایران و اتحادیه اروپا بودند که امضای این توافقنامه پس از حدود 20 سال گفت وگو هنوز به نتیجه یی نرسیده است. البته این توافقنامه و امضای آن طی این سال ها وابسته به فراز و فرود مناسبات سیاسی ایران و اتحادیه اروپا بوده است.
زمانی اتحادیه ی اروپا بزرگترین شریک تجاری ایران به حساب می آمد. به گزارش «یورواستات» موسسه ی آمار اتحادیه ی اروپا، حجم بازرگانی ایران و اتحادیه اروپا در سال 2014 میلادی، نزدیک به هفت میلیارد و 566 میلیون یورو بوده است. در این سال تراز بازرگانی به میزان پنج میلیارد و 240 میلیون یورو به نفع کشورهای عضو این اتحادیه بوده است. در میان کالاهای صادراتی ایران به اروپا، 80 تا 85 درصد مربوط به صادرات نفت به اروپا است.
کشورهای آلمان، ایتالیا، فرانسه، هلند، اسپانیا، بلژیک، لیتوانی، سوئد، اتریش و انگلیس به ترتیب شریکان تجاری ایران در سال 2014 میلادی بوده اند. در این سال آلمان، ایتالیا، فرانسه، هلند و بلژیک به ترتیب مهمترین صادرکنندگان و ایتالیا، آلمان، اسپانیا، بلژیک و هلند در زمره ی بزرگترین واردکنندگان کالا و خدمات از ایران بوده اند.
تجارت هفت و نیم میلیارد یورویی سال 2014 ایران و کشورهای اروپایی نسبت به سال 2013 رشدی 21 درصدی را نشان می دهد. این در حالی است بنا بر آمار نهادهای اروپایی، در سال 2008 ارزش بازرگانی 2 طرف بالغ بر 26 میلیارد دلار بود.
«مجید تفرشی» پژوهشگر مسایل تاریخی و بین المللی بر این باور است که تحریم های ضد ایرانی در یک دهه ی گذشته ، در مجموع و به طور متوسط، موجب کاهش 40 درصدی مناسبات اقتصادی و تجاری ایران و اتحادیه اروپا شده است. در برخی موارد، برای نمونه انگلیس، مبادلات تجاری و اقتصادی با ایران شاهدی افتی 80 درصدی نسبت به پیش از دوره ی تحریم ها بود. بدیهی است که لغو تحریم ها به سود همه ی طرف ها خواهد بود. از نظر اقتصادی مناسبات انرژی (نفت، گاز و پتروشیمی) و صنایع خودروسازی در درجه ی نخست اهمیت و علاقه ی 2 طرف است.
ایران چه از نظر گستردگی و فراوانی منابع انرژی و چه از نظر قیمت، بهترین گزینه برای تامین انرژی اروپا است. افزایش و گسترش مناسبات اقتصادی موجب تامین و تثبیت چرخه ی انرژی در اروپا خواهد شد و اقتصاد ایران را نیز دگرگون خواهد کرد. همچنین، کشورهای عضو اتحادیه ی اروپا، علاقه ها و ظرفیت های گوناگونی برای همکاری با ایران دارند. در یک نگاه عمومی و اجمالی می توان گفت که در درجه ی نخست مقوله ی انرژی (به ویژه گاز) و سپس صنایع هواپیمایی، خودروسازی، همکاری های دارویی و بهداشتی و همچنین مبادلات علمی و دانشگاهی از اولویت های کشورهای عضو اتحادیه اروپا برای مشارکت در بازار ایران به شمار می رود.

**دورنما و چشم انداز مناسبات
جایگاه ژئوپولیتیک و منطقه‎ یی ایران در خاورمیانه در کنار ظرفیت های پرشمار در زمینه های گوناگون سیاسی- دیپلماتیک، اقتصادی، فرهنگی، علمی و ... سبب نگاه ویژه اروپا به ایران شده است. از دیگر سو، اتحادیه ی اروپایی در نظام بین الملل جایگاهی ویژه دارد. بنابراین، شکل دهی مناسبات گسترده میان جمهوری اسلامی ایران و اروپا می تواند منافع و مزیت های بسیاری در پی داشته باشد.
جمهوری اسلامی ایران و اروپا هر چند در سال های گذشته دچار اختلاف های بسیاری بوده اند اما در وضعیت کنونی، ایران و اروپا دارای اشتراک های سیاسی –امنیتی و اقتصادی گوناگونی هستند که 2 طرف را به سوی همکاری های مشترک سوق می دهد.
در برابر مزایای چشمگیر منابع انرژی، بازار پرکشش و دیگر توانایی های اقتصادی ایران، اروپا منبعی مناسب برای تامین نیازهای مالی، فنی، صنعتی و علمی برای کشورمان است. همچنین ظرفیت های فراوانی برای گسترش روابط بازرگانی بین ایران و اروپا وجود دارد.
افزون بر آنچه گفته شد، ایران و اروپا دارای منافع مشترک سیاسی- امنیتی در زمینه هایی چون مبارزه با تروریسم و گروه های افراطی در منطقه هستند که می تواند بسترهای همکاری های آتی را فراهم آورد. در این میان زمینه های زیادی نیز برای گفت وگوهای فرهنگی بین 2 طرف وجود دارد که می تواند سبب قوام بخشی به مناسبات دوجانبه شود.

*گروه پژوهش و تحلیل خبری