پدر زلزله شناسی ایران چه هشداری درباره تهران داد؟

استاد دانشگاه و پدر علم ژئوفیزیک و زلزله‌شناسی در ایران، هشدار می‌دهد که ممکن است تا حداکثر 15 سال دیگر یک زلزله مهیب در تهران رخ دهد ولی این کلانشهر، آمادگی کافی برای مواجهه با چنین حادثه‌ای را ندارد.

روزنامه قانون در ادامه، ضمن گفت‌وگو با «بهرام عکاشه»، پدر زلزله‌شناسی ایران، آورده است: زلزله پنجشنبه شب گذشته، یادمان انداخت که تهران در معرض چه خطر بزرگی است. این سال‌ها وقتی از زلزله تهران صحبت می‌کنیم، تن و بدن‌مان می‌لرزد. امکان ندارد با کسی که در تهران ساکن است، از زلزله مرگباری که گفته می‌شود در تهران رخ خواهد داد، صحبت کنید و مو به تنش سیخ نشود؛ اینکه می‌گویند زلزله‌ای که در تهران رخ می‌دهد بیشتر از 8 ریشتر خواهد بود و تهران بعد از این زلزله نابود و با خاک یکسان می‌شود. آن وقت است که ایران به کل در خاموشی فرو خواهد رفت؛ خاموشی‌ای که بوی مرگ دارد!

با بهرام عکاشه 79 ساله گفت‌وگو کردیم. کسی که پدر علم ژئوفیزیک و زلزله‌شناسی در ایران است. او اولین کسی است که برای تحصیل علم زلزله‌شناسی به خارج از کشور رفته و رگه‌های مرگبار جهنده ایران را مثل کف دستش می‌شناسد. حرف‌های او کمی از خبر مرگ ندارد!

چند روز پیش زلزله‌ای در جنوب تهران اتفاق افتاد که باز یادمان انداخت تهران در معرض شدیدترین زلزله کشور است. تهرانی که اگر اتفاقی به این بزرگی در آن رخ دهد، کشور رامختل می‌کند، درست است؟

بله، من به این موضوع ایمان دارم. اگر اتفاقی در تهران بیفتد، کشور از بین می‌رود.

آیا واقعا احتمالش هست؟ یعنی اگر واقعا در تهران زلزله‌ای 8 ریشتری بیاید کل تهران به فنا می‌رود؟

بله، هیچی از تهران و کشور نمی‌ماند. چون مثل این می‌ماند که قلب انسانی از بدنش خارج شود. حداقل 30 تا 40 سال است که من این نکته را متذکر می‌شوم. من هم قبل از انقلاب و هم بعد از انقلاب خیلی درباره این قضیه گفت‌وگو می‌کردم. در سال 1376 شورای امنیت ملی به من نامه نوشت که دلایلت برای اینکه می‌گویی تهران نابود می‌شود، چیست؟ من هم همه مدارک را فرستادم. دو هفته بعد از رد و بدل کردن مدارک، رئیس‌جمهور وقت به 6 نفر از وزرایش دستور داد که این ماجرا را پیگیری کنند. من در نامه‌ها خواسته بودم که منازل مردم در تهران مقاوم‌سازی شوند، برای تهران فوراً ستاد بحران تشکیل شود و تغییر جای پایتخت در دستور کار قرار گیرد.

بالاخره دبیرخانه ستاد بحران در سال 1380 تشکیل شد و با آژانس بین‌المللی حقوقی ژاپن قراردادی منعقد کردند که وضعیت تهران را از نظر ساختمانی و زلزله‌خیزی بررسی کنند. همان زمان‌ها آقای کرباسچی نتایج تحقیقات ژاپنی‌ها را در تلویزیون و رادیو منتشر کردند و من شنیدم که کشته‌ها و زخمی‌ها در تهران میلیونی خواهد بود و چیزی از تهران نمی‌ماند. بعد از آن، رئیس دولت نهم سعی کرد کارمندان را به زور پول از تهران خارج و در استان‌های دیگر مشغول به کار کند اما متاسفانه این سیاست عملی نشد. سعی کردند پایتخت را به سمت سمنان منتقل کنند ولی این راه هم نشد و مسأله رها شد. در دو هزار سال گذشته در تهران، منطقه ری پنج - شش بار زلزله هفت ریشتری داشته و آخرین زلزله‌ای که در شرق تهران و در مارس 1830 میلادی رخ داده، بزرگی‌اش بیش از 7 ریشتر بوده. در محاسباتی که من انجام داده‌ام، دوره دویست تا 150 سال برای تکرار زلزله‌ها مشخص شد. از این زمان، 15 سالش مانده است.

یعنی تا 15 سال دیگر یک زلزله مهیب در تهران می‌آید؟!

بله حداکثر تا 15 سال دیگر! البته اینها محاسبات کاغذ و قلمی است. زمین این چیزها سرش نمی‌شود. رفتار زمین را نمی‌شود به دقیقاً حدس زد چون زمین همگن و یکنواخت نیست، هر اظهارنظری با علامت سوال همراه است. نکته مهم این است که ما حداقل 13 - 14 میلیون دانش‌آموز در کشور داریم که در مدارسی کاملا آسیب‌پذیر درس می‌خوانند. من 650 شهر ایران را انتخاب کردم و زلزله‌خیزی‌ آنها را بررسی کردم. 85 درصد شهرهای کشور ما از جمله قم، تهران و فاصله قم و تهران، تبریز، شیراز و مشهد در معرض خطر زلزله هستند. یادمان نرود که ما در منطقه البرز، گلستان، گیلان و شهرهای شمالی با 8 میلیون جمعیت در معرض خطر، روبه‌رو هستیم. در جنوب البرز هم نزدیک به 25 میلیون نفر جمعیت زندگی می‌کنند. در کل با حساب‌هایی که ما کردیم متوجه شدیم که 50 میلیون نفر از جمعیت کشورمان در معرض خطر زلزله قرار دارند.

اینکه می‌گویند خانه‌هایی که در تهران ساخته می‌شود تحمل 11 ریشتر زلزله را دارد، چقدر صحت دارد؟

اینها همه‌اش چرند است! چون اصلا امداد و نجات در تهران غیرممکن می‌شود. مخصوصا که در کوچه‌های 15،10 متری، ساختمانی 15 طبقه ساخته می‌شود. روز به روز جمعیت تهران زیاد می‌شود. حتی می‌توان گفت هر دقیقه این جمعیت در حال افزایش است. حتی حاشیه‌نشینی و بافت فرسوده در تهران بسیار زیاد است. من اثبات می‌کنم که اگر زلزله چهار ریشتری در بافت فرسوده تهران بیاید، مسئله‌ساز می‌شود.

درباره زلزله چند روز پیش می‌گفتند اگر در شهر و منطقه مسکونی هم رخ می‌داد، خسارتی نداشت، درست است؟

من می‌توانم اثبات کنم که اگر آن زلزله چهار ریشتری جوادآباد در یک روستا رخ می‌داد می‌توانست حتی کشنده باشد.

چند درصد از کشور روی گسل قرار دارد؟

90 درصد از کشور روی گسل است. چرا باید زلزله 6.7 ریشتری در بم هزاران هزار کشته بدهد و این‌همه آدم سرگردان شوند. چرا باید زلزله 7.2 ریشتر در منجیل این‌همه کشته بدهد؟ چرا در ژاپن این‌گونه نیست؟ چرا آسیب‌پذیری در کالیفرنیا و زلاندنو این‌طور نیست؟ مسلم است که کشورهای حوزه مدیترانه مثل یونان، ترکیه و ایتالیا هم زلزله خیز هستند. استانبول که وضعیتش از ما بدتر است. اما آنها مسأله را جدی گرفتند، ولی ما بیشتر به چیزهای دیگر توکل می‌کنیم!

مثلا چه چیزهایی؟

ما بیشتر اعتقاد داریم اگر خدا بخواهد زلزله می‌آید. درست است که اگر خدا بخواهد، زلزله می‌آید اما با این کار، ما مسائل را به بالا می‌سپاریم و از خودمان سلب مسئولیت می‌کنیم.

یعنی به نیروهای ماورا بیشتر اتکا داریم؟

بله. در صورتی که ژاپنی‌ها این‌طور فکر نمی‌کنند و می‌گویند باید کار کنند و ایمن‌سازی را انجام دهند و بعد در معبدشان به راز و نیاز مشغول می‌شوند. ما فقط دعا و آرزو می‌کنیم اتفاقی نیفتد. در واقع داریم سلب مسئولیت می‌کنیم از وظایفی که به عهده بشر است. ما شعور داریم، خانه می‌سازیم ولی شیر با تمام زورش تنها کاری که می‌تواند بکند این است که به غار برود.

اگر زلزله در تهران بیاید، کدام بخش بیشتر آسیب می‌بیند؟

شمال تهران زلزله خیزی‌اش بسیار شدید است، یعنی اگر زلزله بیاید شدتش در حدود 7.5 ریشتر هم خواهد بود. اگر شمال شرق تهران بیاید تا مرز هشت ریشتر می‌رود. زلزله خیزی شمال تهران قوی‌تر خواهد بود. اما نکته‌ای را باید در نظر گرفت و آن این که در شمال تهران گِل زمین سفت است، منازل محکم‌تر هستند. اما در جنوب تهران زمین بسیار سست است. تمام آب‌های تهران از کوه‌های البرز به سمت ورامین می‌رود. رسوبات سنگینش در شمال نشست می‌کند و رسوبات سبکش مثل شن در زمین‌های کشاورزی می‌رود. ضمن اینکه فاضلاب‌های تهران هم به سمت جنوب تهران می‌روند.

پس جنوب تهران آسیب‌پذیرتر است...

بله. به خاطر جمعیت و بافت فرسوده، ساختمان‌های غیرمتعارف با سازه‌های بد، به شدت آسیب‌پذیر است و زلزله زیر هفت ریشتر خرابش می‌کند. تمام جنوب تهران، چه جوادآباد و چه ورامین، همه زمین‌ها نامناسب هستند و خانه‌ها در این مناطق مقاوم نیستند.

اینکه در طی سی سال گذشته به غیر از چند زلزله بسیار خفیف، زلزله بزرگی در تهران رخ نداده، به این معنا است که اگر زلزله‌ای بخواهد در تهران بیاید خیلی بزرگ خواهد بود؟

من در مسجد سلیمان بزرگ شدم که در آن زمان، مدرن‌ترین شهر ایران بود. چون خیلی زلزله می‌آمد، شرکت نفت خیلی به مقاوم بودن خانه‌ها اهمیت می‌داد. هفته‌ای یک بار زمین می‌لرزید. زلزله کوچک در کشور فراوان است ولی زلزله بزرگ را می‌شود حساب کرد که ریتمش چطور است و چقدر خسارت وارد می‌کند ولی یادمان نرود که زلزله به دستور کسی عمل نمی‌کند. زلزله پدیده‌ای است که در طبیعت فوق‌العاده ناهمگن اتفاق می‌افتد. از دوهزار سال پیش تا به امروز، زلزله‌های 7 ریشتر بسیار زیاد در کشور رخ داده. طبق محاسبات و آماری که من دارم به طور کلی هر سال در کشور ما یک زلزله 6 ریشتری انتظار می‌رود. هر 10 سال هم یک زلزله هفت ریشتری در کشور ما اتفاق می‌افتد. حالا اگر این زلزله هفت ریشتری در بیایان باشد کسی کشته نمی‌شود اما اگر در شهرها باشد تعداد کشته‌ها زیاد می‌شود. اگر در تهران و جنوب تهران رخ دهد، تعداد کشته‌ها و زخمی‌ها میلیونی خواهد شد و شهر تهران رو به تعطیلی می‌گذارد.

این تعطیلی در پی چند ریشتر زلزله در کشور رخ خواهد داد؟

اگر بالای 6.5 ریشتر باشد، تهران تعطیل خواهد شد. نقشه‌های تخلیه شهر تهران پیش من است. نقشه‌هایی که می‌گوید مثلا ساکنان میدان هروی چطور منطقه را تخلیه کنند، یا منطقه یوسف آباد چطور. چند ماه پیش از من سوال شد که بعد از زلزله، زنده‌ها باید کجا اسکان داده شوند؟ پیشنهاد من، بهشت زهرا بود. تمام قسمت‌های تهران باید ستاد بحران داشته باشند و استان‌های همسایه باید در زمان زلزله به آسیب‌دیده‌های تهران کمک کنند.

الان این آمادگی در استان‌ها وجود دارد؟

ما بیشترین آمادگی را روی کاغذ داریم! اما متاسفانه در عمل هیچی آماده نیست. ما همیشه باید آمادگی داشته باشیم چون تهران با توکیو و دیگر شهرهای دنیا فرق دارد.

این به خاطر شرایط ساختمان‌سازی است یا موقعیت جغرافیایی؟

هر دو! ساختمان‌های ما فقط به ظاهر مهندسی‌ساز هستند. ما در تهران حریم گسل را رعایت نکرده‌ایم، در مناطق اطراف گسل نباید ساختمانی ساخته شود. اما ما روی گسل هم خانه ساخته‌ایم. شمال تهران شیب زیادی دارد ولی زمین جنوب تهران بسیار ضعیف است و خیابان‌های ما بدون برنامه، ساختمان‌سازی شده. من می‌توانم خیلی ساده خانه‌ام را در پیاده‌رو جلو ببرم. ما می‌توانیم به راحتی قوانین را بخریم. در کشور آلمان، ژاپن و سوئیس که روی کوه‌های آلپ ساخته شده، کسی در اثر زلزله کشته نمی‌شود. در جنوب آلمان کسی در اثر زلزله کشته نمی‌شود. اما ما در تهران شاهد هستیم که وقتی می‌خواهند در فلان منطقه، خانه‌ای بسازند، ساختمان کناری‌اش فرو می‌ریزد. کسی که در آنجا به عنوان مهندس ناظر است، به راحتی خریداری می‌شود.

یعنی تقصیرها برمی‌گردد به شهرداری؟

بله. الان 220 سال است که تهران پایتخت شده، پیشنهاد من این بود که بخشی از پایتخت را منتقل کنیم. مالزی این کار را انجام داده. در جنوب کوالالامپور پایتخت دیگری ساخته شد و چند میلیون از جمعیت را به آنجا منتقل کردند. الان که با شما صحبت می‌کنم، یک سوم کارهای پایتخت روسیه در سن‌پطرزبورگ انجام می‌شود و بقیه‌اش در مسکو است.

خود شما در تهران زندگی می‌کنید؟

بله. استاد دانشگاه تهران هستم و هنوز در تهرانم. متاسفانه جماعت ما خرافی هستند. بیشتر به جن و پری اعتقاد دارند تا توانایی‌هایشان.