نمره ای که مردم به یارانه نقدی دادند؟

نتایج یک پژوهش مستقل حاکی از آن است که طرح هدفمندی یارانه‌ها در فاز نخست در اهداف تعیین شده آن ناکام مانده است. بر اساس برنامه‌ریزی صورت‌گرفته مقرر بود که در مرحله اول هدفمندی یارانه‌ها سه هدف «کمک به توسعه کالاهای عمومی»، «بهبود توزیع درآمد و کمک به اقشار هدف (پرداخت یارانه به کالاهای اساسی)» و «کمک به فعالیت‌ها با اثر خارجی مثبت» محقق شود. یافته‌های این پژوهش با در نظر گرفتن یک جامعه آماری 197 هزار نفری نشان می‌دهد که دولت نهم در نیل به دو هدف اول هدفمندی ناموفق بوده است، اگرچه در هدف سوم خود توانسته تا حدوی موفقیت کسب کند. در مرحله نخست هدفمندی، دولت با هدف‌های مذکور که بهبود توزیع درآمد به‌عنوان هدف اصلی محسوب می‌شد، پرداخت نقدی به مردم را در دستور کار خود قرار داد و در مقابل سطح قیمت‌های حامل‌های انرژی با شیب قابل توجهی افزایش یافت. پژوهش حاضر معتقد است که پرداخت نقدی یارانه‌ها نه تنها نتوانسته اهداف مقرر شده خود را برآورده کند؛ بلکه به افزایش نقدینگی و رشد تورم نیز دامن زده است. این پژوهش با استناد به اینکه هدف اصلی طرح تحول اقتصادی جلب رضایت مردم و ایجاد رفاه بیشتر برای خانوارها است، در این مطالعه میزان رضایتمندی مردم را از اجرای طرح هدفمندی مورد ارزیابی قرار داده است.

 نتایج پژوهش از 197 هزار خانوار نشان می‌دهد

درجه موفقیت فاز اول هدفمندی


  دنیای اقتصاد: نظرخواهی از یک جامعه 197 هزار خانواری نشان می‌دهد که در فاز نخست هدفمندی یارانه‌ها در میان سه هدف اصلی، دو هدف کاملا ناموفق بوده و یک هدف نیز با موفقیت نسبی روبه‌رو‌ بوده است. این گزارش براساس اهداف سه‌گانه مرحله نخست میزان اثر‌بخشی هدفمندی یارانه‌ها را در «کالاهای عمومی»، «بهبود توزیع درآمد» و «فعالیت‌های با آثار خارجی مثبت» مورد بررسی قرار داده است. بر این اساس از نظر خانوارها، اثر بخشی دو هدف اول مورد قبول قرار نگرفته، اما به‌طور کلی اثر بخشی هدف سوم محسوس بوده است.  این گزارش توسط غلامرضا منصورفر و لیلا خلیلی صورت گرفته که به بررسی اثر هدفمندی در خانوارهای شهرستان ارومیه پرداخته است.

    بررسی اثر بخشی اهداف سه‌گانه

پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ نوع، استنباطی است. هدف این تحقیق سنجش «اثربخشی طرح هدفمند‌ی یارانه‌ها از دیدگاه مردم و ارائه بازخورد به دولت براساس اهداف آن» است. ابزار گردآوری اطلاعات تحقیق مورد بررسی از طریق استفاده از پرسشنامه است که سوالات این پرسشنامه‌ها بر‌اساس اهداف طرح هدفمندی یارانه‌ها طرح شده است. مطابق این پژوهش، طرح تحول اقتصادی در‌برگیرنده سه هدف اصلی «کمک به فعالیت‌هایی که در معرض بازدهی نسبت به مقیاس فزاینده قرار دارند (کالاهای عمومی)»، «بهبود توزیع درآمد و کمک به اقشار هدف (پرداخت یارانه به کالاهای اساسی) و حرکت در جهت برقراری عدالت اجتماعی» و «کمک به فعالیت‌هایی که در آنها آثار خارجی مثبت دارد» بوده است.

 این پژوهش در توضیح هدف اول بیان می‌کند، بازده فزاینده نسبت به مقیاس زمانی رخ می‌دهد که درصد افزایش همزمان در نهاده‌های مورد نیاز تولید وجود داشته باشد، بنابراین با افزایش تولید، هزینه متوسط کاهش می‌یابد.  به بیان دیگر در هدف اول اثر بخشی هدفمندی یارانه‌ها در کالاهای عمومی مانند «پارک عمومی» یا «هوای پاک» بررسی شده است. هدف دوم اثربخشی یارانه‌ها را در بهبود توزیع درآمد جست‌و‌جو می‌کند. هدف سوم نیز «آثار خارجی» مجموعه‌ای از فعالیت‌ها تعریف شده که منافع و هزینه‌های آن در قیمت بازاری کالاها و خدمات اثر نمی‌گذارد. ویژگی اصلی آثار خارجی این است که عملکرد یک واحد اقتصادی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر تصمیمات تولیدی و مصرف برخی از واحدها اثرگذار است. پژوهش حاضر «‌منافع گسترده ناشی از یک نوآوری» را به‌عنوان نمونه اثر خارجی مثبت و «آثار نامطلوب آلودگی هوا» را به‌عنوان نمونه اثر خارجی منفی معرفی کرده است. به بیان دیگر در هدف سوم اثر هدفمندی یارانه‌ها بر فعالیت‌ها با آثار خارجی مثبت مانند «نوآوری» مورد بررسی قرار گرفته است.

  پاسخگویی خانوارها در 4 گروه درآمدی

این پژوهش برای بررسی آماری خود از جامعه با حدود 197 هزار خانوار ساکن شهرستان ارومیه بهره جسته است. در این پژوهش سه هدف اصلی فاز اول هدفمندی یارانه‌ها به‌عنوان فرض‌های اصلی قرار گرفته و برای هر یک از فروض، یک فرضیه فرعی نیز تعیین شده است. در فرض اصلی خود هر یک از اهداف را به‌صورت کلی آزمون کرده است، اما در فرضیه‌های فرعی، خانوارها به 4 گروه درآمدی «‌کمتر از 500 هزار تومان»، «500 هزار تا یک میلیون تومان»، «یک میلیون تا یک میلیون و 500 هزارتومان» و «بیش از یک میلیون و 500 هزار تومان» تقسیم‌بندی شده و به این پرسش پاسخ می‌دهد که آیا همه اقشار درآمدی درخصوص هدف اصلی هم نظر هستند. این پژوهش اثر بخشی هر یک از اهداف را از یک تا 5 رتبه بندی کرده است.

  نظر منفی مخاطبان نسبت به هدفمندی یارانه ها

 نتایج پژوهش درخصوص اثر‌بخشی یارانه‌ها به کالاهای عمومی (هدف اول) نشان می‌دهد که میانگین اثر‌بخشی طرح هدفمندی یارانه‌ها برای کالاهای عمومی برای گروه اول معادل 79/ 2، گروه دوم 81/ 2، گروه سوم 28/ 2 و برای گروه چهارم 46/ 2 بوده است. بنابراین در هر چهار گروه درآمدی نمره میانگین کمتر از متوسط بوده است، به این معنی که اثر‌بخشی هدفمندی یارانه‌ها از جنبه «کالاهای عمومی» در تمام گروه‌های درآمدی غیر‌قابل محسوس بوده است. این پژوهش در گام بعدی هدف دوم یعنی اثر هدفمندی در بهبود توزیع درآمد و کمک به اقشار هدف را مورد بررسی قرار داده است. نتایج ارائه شده از این بخش نیز حاکی از آن است که هدفمندی یارانه‌ها درخصوص بهبود توزیع درآمد و کمک به اقشار هدف (پرداخت یارانه به کالاهای اساسی) اثر‌بخش نبوده است. برای بررسی با جزئیات بیشتر این هدف در چهار گروه درآمدی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد در هر چهار گروه درآمدی نمره میانگین از مقدار متوسط کمتر بوده است (میانگین گروه‌های اول تا چهارم به ترتیب معادل 30/ 2، 37/ 2، 28/ 2 و 46/ 2 بوده است). بنابراین نتایج حاکی از آن است که از دیدگاه مردم دولت نهم در حصول به اهداف طرح در این خصوص موفق نبوده است.

در این پژوهش هدف سوم نیز با عنوان «اثر‌بخشی هدفمندی یارانه‌ها در فعالیت‌ها با اثر خارجی مثبت» مورد بررسی قرار گرفته است. برخلاف دو هدف قبلی، هدفمندی یارانه‌ها درخصوص کمک به فعالیت‌ها با اثر خارجی مثبت اثربخش بوده است. برای بررسی دقیق‌تر، آمار مربوط به اثر‌بخشی این هدف در 4گروه درآمدی نیز ارائه شده است. بر اساس نتایج حاصل شده نظر 4 گروه درآمدی درخصوص اثر‌بخشی هدفمندی یارانه‌ها در فعالیت‌هایی که آثار خارجی مثبت وجود دارد، یکسان نبوده است. به بیان دیگر گروه‌های اول و سوم درآمدی با اثر بخشی هدفمندی یارانه‌ها در فعالیت‌های با آثار خارجی مثبت موافق بوده و گروه‌های دوم و چهارم رای به عدم اثر‌بخشی هدفمندی یارانه‌ها به این فعالیت دادند.

به‌طور کلی نتایج حاصل از تحقیق حاضر در فرضیه‌های اول، دوم و سوم بیانگر این مطلب است که ارزیابی آحاد مردم از نوع عملکرد دولت نهم درخصوص طرح هدفمندی یارانه‌ها چندان مثبت نبوده و عملا فعالیت‌های صورت گرفته توسط دولت وقت را در نیل به اهداف طرح مزبور فاقد اثربخشی کافی می‌دانند. در این زمینه هرچند اقشار مختلف درآمدی درخصوص اثربخشی طرح هدفمندی یارانه‌ها از حیث کمک به فعالیت‌هایی که در آنها آثار خارجی مثبت وجود دارد دیدگاه یکسانی ندارند؛ اما در مورد دو هدف دیگر طرح هدفمندی یارا‌نه‌ها که عبارتند از کمک به فعالیت‌هایی که در معرض بازدهی نسبت به مقیاس فزاینده قرار دارند (کالاهای عمومی‌) و بهبود توزیع درآمد و کمک به اقشار هدف (پرداخت یارانه به کالاهای اساسی‌) اختلاف دیدگاه معناداری بین گروه‌های مختلف درآمدی یافت نشد. به عبارت دیگر، اقشار مختلف درآمدی فعالیت‌های دولت نهم را در نیل به اهداف طرح هدفمندی اثربخش تشخیص نداده‌اند. با این حال نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان می‌دهد دولت نهم در زمینه کمک به آثار خارجی مثبت موفق بوده است، به این معنی که میزان مصرف انرژی در سطح خانوارهای شهرستان ارومیه کاهش یافته است. به‌عنوان مثال منازل خود را در جهت استفاده بهینه سوخت تجهیز کرده یا شاهد بهبود کیفیت نان پس از انجام طرح هدفمندی بوده‌اند.این پژوهش پس از بررسی آماری از خانوارها به ارائه توصیه‌هایی برای افزایش اثر بخشی هدفمندی یارانه‌ها پرداخته است. این پژوهش معتقد است: دولت برای بهبود رضایت و افزایش تفکر اثربخشی طرح هدفمندی یارانه‌ها، می‌تواند با در نظرگرفتن بخشی از یارانه‌ها وام‌هایی را برای بهبود وضعیت کشاورزی در نظر بگیرد. در گام بعدی نیز با به‌کارگیری افراد متخصص و کارآزموده اقداماتی را در جهت افزایش تولید این محصولات انجام دهد، همچنین می‌تواند با فراهم کردن زمینه صادرات برای محصولاتی مانند «خشکبار»، «زعفران» و «گندم» کشور را در تولید هرچه بیشتر این محصولات و به دست آوردن عنوان صادرکننده محصولات مذکور یاری کند. زمانی که ارزش دلار افزایش یابد، صادر‌کننده تولید را بیشتر می‌کند و این امر منجر به ارز‌آوری بیشتر می‌شود. بررسی‌های این پژوهش حاکی از آن است که در فاز اول هدفمندی یارانه‌ها تنها به بخشی از این طرح که آن نیز یارانه نقدی است پرداخته شد، در حالی که طبق مولفه‌های این طرح باید 30 درصد از درآمد حامل‌های انرژی به عرصه تولید تزریق می‌شد. بر‌اساس دیدگاه پژوهش حاضر، اجرای کامل مولفه‌های فاز اول سبب تولید ثروت، تورم 40 درصدی و افزایش نقدینگی شد که متورم شدن اقتصاد جامعه را به دنبال داشت. این پژوهش دلیل اصلی این امر را در فاز اول طرح هدفمندی شیب بالای قیمت‌ها بیان کرده است. با در نظر گرفتن این نکته مولفان توصیه می‌کنند که در فاز دوم باید شیب افزایش قیمت‌های حامل‌های انرژی عاقلانه باشد، چراکه جهشی بودن این عوامل رکود اقتصادی و تورم را باعث خواهد شد. به اعتقاد مولفان، توجه به حوزه تولید در جهت افزایش تولید، اشتغال، بهره‌وری و کاهش شدت انرژی ‌باید از اولویت‌های دیگر دولت در اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه‌ها باشد. با این مقدمه پژوهش حاضر توصیه می‌کند که از منابع حاصل از هدفمندی یارانه‌ها برای ارائه تسهیلات و سرمایه در گردش واحدهای تولیدی و پرداخت بخشی از سود تسهیلات استفاده شود. با توجه به اینکه در تولید محصولات کشاورزی هزینه بسیاری معطوف به حمل و نقل می‌شود، این عامل باعث می‌شود که تولید‌کننده مقدار زیادی از سود خود را از دست بدهد و این امر موجب افزایش قیمت محصول تولید شده و از بین رفتن تنظیم بازار می‌شود. پیشنهاد این پژوهش در این خصوص این است دولت از محل درآمد یارانه‌ها با افزایش سرمایه در گردش بخش تولید را در جهت کنترل قیمت حامل‌های انرژی یاری کند یا با ارائه وام‌های کم سود در قالب تسهیلات به تولید‌کنندگان موجب افزایش تولید شود.  این پژوهش، توصیه آخر را اطلاع‌رسانی صحیح درخصوص منافع انصراف یارانه‌ها بیان می‌کند. بر اساس توصیه‌های پژوهش حاضر، در وضعیت کنونی بسیاری از مردم در ذهن خود درخصوص مدیریت اقتصادی سرمایه اندوخته شده از محل یارانه‌ای که قرار است از دریافت آن انصراف دهند وجود دارد، بنابراین اجرای صحیح هدفمندی یارانه‌ها نیاز به آماده‌سازی اذهان مردم دارد در غیر این‌صورت موفق نخواهد بود. این پژوهش معتقد است که در وضعیت کنونی، مردم با مشکلات اقتصادی بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند و به یارانه نقدی به چشم کمک‌رسان در حل برخی مشکلات مادی خود نگاه می‌کنند، بنابراین تغییر دید آنها نیاز به زمینه‌سازی دارد تا با آگاهی کامل از مزایای سرمایه‌گذاری نقدینگی دولت در عرصه‌های دیگر در راستای حل مشکلات جامعه اقدام به انصراف از دریافت یارانه نقدی کنند.

منبع: دنیای اقتصاد