چه عواملی پوتین را به قاهره کشاند ؟

ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه دوشنبه (20 بهمن)در راس یک هیات سیاسی ، اقتصادی و نظامی بلندپایه وارد قاهره پایتخت مصر شد.هیاتی متشکل از سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه ، سرگئی شویگو وزیر دفاع و جمعی از متخصصان آژانس انرژی هسته ای و فضایی روسیه ولادیمیر پوتین را در این سفر همراهی می کنند.

سطح و ترکیب سفر نشان می دهد که روسیه در تلاش است روابط و همکاری های همه جانبه خود را با مصر گسترش دهد و جایگاه قبلی خود را در این کشور بازیابد . البته تمایل متقابلی در مصر هم دیده می شود و این تمایل با سفر حسنی مبارک دیکتاتور مخلوع مصر در سال 2005 به مسکو  نمود عملی یافت و اگرچه در جریان خیزش های مردمی منتهی به روی کار آمدن جنبش اخوان المسلمین به ریاست جمهوری محمد مرسی روند بهبود روابط دو طرف تا حدودی کُند شد اما مجددا با روی کار آمدن عبد الفتاح السیسی از سرگرفته شد و وی بلافاصله بعد از انتخابات ریاست جمهوری جنجالی این کشور به روسیه سفر کرد و در واقع سفر پوتین پاسخی به آن سفر محسوب می شود .

حال سوال مهمی که در این زمینه وجود دارد این است که چه عواملی روسیه و مصر را به گسترش روابط و همکاری های متقابل سوق داده است ؟

عوامل موثر در بهبود و گسترش روابط متقابل روسیه و مصر

شاید بتوان علل و متغیرهای متنوع را در این زمینه دخیل دانست اما به نظر می رسد همه این علل متعدد و چندگانه را  می توان در قالب یک علت العلل قرار داد و آن تنش و یا نااطمینانی و بی اعتمادی است که بین هر دو طرف روسی و مصری با غرب و در راس آن امریکا ایجاد شده است .

بر این اساس آمریکا بعد از واقعه 11 سپتامبر سال 2001 این کشور لزوم ایجاد اصلاحات سیاسی و دموکراسی  را در کشورهای عربی  در چارچوب طرح موسوم به خاورمیانه بزرگ به منظور از بین بردن زمینه های تروریسم در دستور کار خود قرار داد و کشورهای عربی از جمله مصر را برای انجام اصلاحات تحت فشار قرار داد .

اتخاذ چنین رویکردی چالش و تنش های آشکار و پنهانی را در روابط میان آمریکا و متحدان عرب خود از جمله مصر پدید آورد و دولت وقت مصر به ریاست جمهوری حسنی مبارک برای مقابله با این چالش ها و رهایی از فشارهای تحمیلی به چند اقدام دست زد که یکی از این اقدامات نزدیکی به روسیه به منظور اعمال فشار بر آمریکا بود.

در این راستا حسنی مبارک رئیس جمهور وقت مصر در سال 2005 به مسکو سفر کرد و قرار دادهای مهمی را در عرصه های نظامی ، اقتصادی و تجاری به امضاء رساند .البته بعد از آنکه آمریکا بتدریج از درخواست و اصرار خود بر ایجاد اصلاحات سیاسی و ایجاد دموکراسی در کشورهای غربی( در نتیجه مقاومت این کشور ها و استفاده آنها از لابی‌های  ذی نفوذ در کنگره برای اعمال فشار متقابل بر دولت امریکا ) دست کشید ، تمایل دولت وقت مصر برای نزدیکی به مسکو نیز تضعیف شد و بتدریج به حاشیه رانده شد.

البته در آن مقطع بروز تحولات جدید در خاورمیانه از جمله جنگ های 2006 و 2008 نیز که بار دیگر آمریکا و دولت های عربی از جمله مصر و عربستان را در کنار هم قرار داد در به حاشیه رانده شدن طرح اصلاحات در کشورهای عربی نیز موثر بود . آرامش و اطمینان خاطری که کشورهای عربی از این بابت بدست آورده بودند با آغاز موج خیزش های مردمی از  تونس و تسری دومینو وار آن به سایر کشورهای عربی از جمله مصر پایان یافت و در عین حال تنش ها و بی‌اعتمادهای جدیدی را بین آمریکا و متحدان سابق خود از جمله مصر رقم زد چرا که به باور این کشورها آمریکا رهبران عرب را در برابر امواج سهمگینی مردمی تنها گذاشت.

آنچه برنگرانی این رهبران افزود انتشار برخی خبرهای تائید نشده در خصوص وجود بده و بستان بین آمریکا و جنبش اخوان المسلمین در منطقه بود .افشای این اخبار انگیزه جدیدی را برای حکام عرب (که از رویکرد آمریکا دلخور بودند ) برای نزدیکی به روسیه فراهم کرد و در این راستا علاوه بر دولت السیسی در مصر ،مقامات سعودی نیز به تلاش هایی برای نزدیکی به روسیه دست زدند که البته مسئولان عربستان انگیزه های دیگری هم داشتند و از این طریق می خواستند با تطمیع روسیه مواضع آن را در قبال بحران سوریه و موضوع هسته ای ایران به خود نزدیک کنند و در این راستا حتی اعلام شد که عربستان آمادگی خود را برای پرداخت هزینه قرار داد تسلیحاتی 15 میلیارد دلاری بین مصر و روسیه اعلام کرده است .

به همین ترتیب بررسی های موجود حاکی از این است که روسیه نیز درست از زمانی که با غرب و آمریکا بر سر بحران اوکراین دچار چالش و تنش شده است ، تمایل بیشتری برای توسعه روابط و همکاری های خود با کشورهای غیر عربی نشان داده و به تلاش‌های گسترده ای در این رابطه دست زده است . چین ، هند ،ایران ، ترکیه و دیگر کشورهای عضو سازمان شانگهای و اینک مصر به طور جدی مورد توجه روسیه قرار گرفته است و در این راستا روسیه تلاش می کند با افزایش مراوادت تجاری و اقتصادی و همچنین فروش های تسلیحاتی، زیان های ناشی از تحریم های غرب و کاهش بهای نفت را جبران و از این تحریم ها در جهت کاهش وابستگی به در آمدهای نفتی و تنوع سازی صادرات خود استفاده کند.

براین اساس همچنانکه ملاحظه می شود ولادیمیر پوتین به هر کشوری که سفر می کند تیمی گسترده از روسای شرکت های تسلیحاتی ، تجاری و انرژی (بخصوص در بخش هسته ای ) وی را همراهی می کنند و از این دید این سفرها بیشتر به سفرهای بازاریابی و تجاری شباهت دارد تا سفرهای سیاسی . با اینحال نمی توان از آثار و تبعات سیاسی این سفرها و گسترش مراودات تجاری و اقتصادی میان روسیه و طرف های تجاری و اقتصادی آن غافل شد و از این دید روسیه در تلاش است جایگاه خود را در مجموعه بریکس در عرصه نظام بین الملل تقویت کند که این مجموعه در تلاش است با تقویت چندجانبه گرایی با رویکرد یکجانبه گرایی مقابله کند و با کمک به توزیع مجدد و متعادل قدرت به ثبات در نظام بین الملل کمک کند.

از آنچه که گفته شد مشخص می شود که مجموعه ای از نیازهای متقابل بین روسیه و مصر باعث گسترش روابط این دو کشور در عرصه های مختلف سیاسی ،اقتصادی و دفاعی شده است که در این میان تنش با غرب و آمریکا نقش اساسی در نزدیکی روابط مسکو – قاهره داشته است .

بر این اساس مصر درست زمانی در زمان حسنی مبارک رئیس جمهور مخلوع مصر به سمت روسیه گام برداشت که دولت وقت آمریکا در چارچوب طرح موسوم به خاورمیانه بزرگ مصر و دیگر متحدان عرب خود را برای مدتی در اجرای اصلاحات سیاسی تحت فشار قرار داده بود که البته بعد از جنگ های 2006 و 2008 به حاشیه رانده شد و تلاش های دولت وقت مصر برای نزدیک به روسیه نیز متعاقب آن تضعیف شد.

باز به همین ترتیب بعد از آنکه در پی موج خیزش های مردمی در خاورمیانه و شمال آفریقا دور جدید از تنش های پنهانی توام با بدبینی و بی اعتمادی رهبران عرب به آمریکا از سرگرفته شد بازتحرکات این کشورها  برای نزدیکی به روسیه در جهت اعمال فشار بر واشنگتن از سرگرفته شد و در این راستا عبد الفتاح السیسی بلافاصله بعد از پیروزی در انتخابات به روسیه سفر کرد و اکنون نیز ولادیمیرپوتین فضای تنش حاکم بر روابط خود با غرب بر سر بحران اوکراین را به فرصتی برای سفر متقابل خود به مصر تبدیل کرده است و در تلاش است از این طریق هم بخشی از زیان های ناشی از تحریم های غرب را جبران کند و هم اینکه هشدار لازم را به غرب و آمریکا در ورود به روسیه بدهد .

بر این اساس می توان گفت چشم انداز روابط روسیه و مصر تا حدودی تابعی از وضعیت تنش های حاکم بر روابط میان روسیه و غرب است و متناسب با‌آن دچار نوسان خواهد شد. این بدین مفهوم است که روابط روسیه و مصر راهبردی نیست و بیشتر واکنش به شرایط محیطی است اما این شرایط به گونه ای نیست که بتوان انتظار داشت در کوتاه مدت برطرف خواهد شد .

اما در مجموع به نظر می رسد گسترش روابط قاهره و مسکو علاوه بر دو کشور برای تقویت ثبات در منطقه نیز مثبت خواهد بود و احتمالا مصر را برای همراهی با طرح روسیه برای حل بحران سوریه تشویق خواهد کرد بخصوص آنکه گفته می‌شود مرگ ملک عبد الله همپیمانی مصر و عربستان در قبال تحولات منطقه نیز سست خواهد شد.