چرا برای واژه «ارکستر» معادل‌سازی نکردیم؟

نشست پژوهشی سی‌وهشتمین جشنواره موسیقی فجر با عنوان «تاریخ پیدایش و انحلال ارکسترها در ٤٣ سال گذشته» با حضور علیرضا میرعلینقی (پژوهشگر موسیقی) و رضا مهدوی (مجری کارشناس) برگزار شد.

به گزارش ایسنا به نقل از ستاد خبری سی‌ و هشتمین جشنواره موسیقی فجر، در دومین شب بخش پژوهش جشنواره موسیقی فجر، رضا مهدوی (مجری و کارشناس برنامه) در گفت‌وگوی فرهنگی رادیو میزبان علیرضا میرعلینقی _ پژوهشگر موسیقی و تاریخ‌شناس موسیقی _ درباره «تاریخ پیدایش و انحلال ارکسترها در ۴۳ سال گذشته» به گفت‌وگو نشست.

او در این برنامه گفت: این موضوع در چند سال اخیر توسط افراد در مصاحبه‌های مطبوعاتی به صورت گله مطرح شده اما به صورت یک موضوع  پژوهشی تاکنون کار نشده است تا جایی که می‌دانم یکی، دو تا از فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد  رشته اتنوموزیکولوژی هستند که روی این موضوع به طور جدی کار کردند و می‌توانم از بهترین متنی که در پایان‌نامه دیدم از  پایان‌نامه آقای سجاد پورقناد نام ببرم.  

او ادامه داد: موضوع ارکسترها در واقع موضوعی است که با خروج موسیقی ایران از حالت تکنوازی صرف و ورودش به ایده‌های همنوازی و کار گروهی آغاز می‌شود که ردپاهای اولین گروه‌نوازی‌های تجربی به صورت دست جمعی بدون آزمایش به دوران مشروطیت برمی‌گردد؛ مثل ارکستر انجمن اخوت که بعدها تحت تاثیر ارکسترهای ساده موزیک نظامی شعبه مدرسه دارالفنون بیشتر می‌شود. بعد به عصر مدرسه عالی موسیقی و آثار استاد علی‌نقی خان وزیری می‌رسیم و بعدها کوشش‌های شاگردشان روح‌الله خالقی در برنامه گل‌ها و بعد یک دوره رونق ارکسترها را داریم.

او افزود: ارکسترها در انواع و اقسام رونق پیدا می‌کنند. سال ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷ ارکسترها از بین می‌روند و برخی از فرهنگ‌هایی که چیزی به عنوان گروه‌نوازی ندارند، طبق بخشنامه‌های دولت وقت وارد گروه‌نوازی می‌شوند. مثل گروه‌های محلی دوتار نوازی در خراسان و گروه های دف که در سنت آن منطق جایی نداشتند و بیشتر ضرورتی بود که مسئولان دولت در مقاطع مختلف اندیشده بودند و در عوض بیشتر ارکسترها در تهران و باقی به صورت کوچکتر در  اصفهان و تبریز و گیلان مستقر بودند.

این پژوهشگر همچنین گفت: ارکسترهای دولتی ارکسترهای رادیو بودند که بعد تبدیل به ارکستر صدا و سیما شدند و بعدها ارکستر سمفونیک که حیات مستقلی داشت، روی کار آمد. این‌ها هرکدام دوره‌هایی مبتنی بر اوج و فرود و گاهی وقت‌ها انحلال داشتند.

میرعلی‌نقی در بخش دیگری از سخنانش گفت: اساس شکل‌گیری ارکسترها در ایران می‌تواند محل ورود بررسی باشد. اینکه ما از چه دوره‌ای واژه ارکستر را مطرح کردیم و معادل چه واژه‌ای بوده است و چرا امروزه معادل‌سازی برای این واژه نشده است؟ اینکه سه نفر کنار هم بنشینند، آیا ارکستر تلقی می‌شود؟

او معتقد است: ارکستر از یک ریشه لاتین می‌آید و متعلق به زبان فارسی یا زبان‌های شرقی نیست. ارکستر به مجموعه یک تعداد افرادی که یک‌جا می‌نشینند و عمدتا نغمه تکصدایی یا آنسامبل اجرا می‌کنند، اطلاق نمی‌شود. آن چیزی ماهیت و شاکله و حتی ارکستر را تشکیل می‌دهد تعدادش نیست؛ بلکه به مقید بودنش به یک بافت هارمونیک حساب شده است که به هیچ عنوان به  فرهنگ ربط ندارد.