صادرات ماهانه هندوانه به ترکیه معادل ۶۰ درصد حجم آب سد لار است / مسئولان هنوز بحران فرونشست را لمس نکرده‌اند

همشهری: حجم صادرات هندوانه معادل صادرات روزانه ۷۵۰ میلیون بطری ۱.۵ لیتری آب از کشور خشک و کم‌آب ایران به کشور پرآب ترکیه است. اگر یک ماه صادرات هندوانه به همین روند ادامه یاید، ۳۴ میلیون متر مکعب آب معادل ۶۰% حجم فعلی (۲-۱۴۰۱) آب سد لار خواهد بود.

پدیده فرونشست در اغلب دشت های کشور در حال رخ دادن است و از حدود ۶۰۹ دشت شناخته شده ایران ۴۱۰ دشت از نظر استحصال آب ممنوعه بحرانی شده اند،البته دشت های باقی مانده خودشان لم یزرع هستند و از نظر استعداد کشاورزی صفر محسوب می شوند. امروزه در هر منطقه ای آبادانی و توسعه کشاورزی بوده موضوع فرونشست در حال رخداد است که استمرار این پدیده معضلات جبران ناپذیری در ۱۰ سال آینده به دنبال خواهد داشت. در ادامه گفت و گوی علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می خوانید:

مهم‌ترین خطر فرونشست زمین در کشور چیست؟

با توجه به گستردگی وقوع این پدیده در کل دشت های کشور که برآورد می شود در تمامی استان های کشور در شرف وقوع است و با توجه به مقادیر متفاوت و مخرب این پدیده در قسمت فلات مرکزی ایران و مناطق کم آب، ریسکی که به جای می گذارد ریسک زیست محیطی پدیده است. خالی شدن و کسری مخازن سفره های آب زیرزمینی که از دلایل وقوع این پدیده است، دشت های ایران در زیر سطح زمین رفته رفته متراکم می شوند و تخلخل خود را از دست می دهند که این موضوع توانایی جذب آب مجدد را در آینده از دشت های ما می گیرد. این امر در مقیاس گسترده منجر به نفوذ ناپذیری سطوح دشتی کشور می شود و استمرار آن موجب می شود نزولات جوی و روان آب ها و آب های سطحی امکان نفوذ به زیرسطح را از دست بدهند و در سطح زمین جاری شوند. جریان آب در سطح زمین و نفوذ پیدا نکردنش به زیر زمین موجب از بین رفتن خاک مغذی دشت ها می شود و حمل نشدن مواد مغذی خاک به توسط آب به زیر زمین نفوذ کند موجب ایجاد روان آب های مقطعی و مرگ آبخوان ها می شود. در واقع آبخوانی که برای کشاورزی ما یک منبع مهم تغذیه است به خاطر متراکم شدن توانایی خود را از دست می دهد و از طرفی رویه سطحی این آبخوان که دشت حاصلخیز بود هم به همان دلیل که بیان شد استعداد کشاورزی خود را از دست می دهد. از این رو اراضی کشاورزی سرسبز و پر محصول ما به دشت های لم یزرع و کویر تبدیل می شوند.

چند دشت در کل کشور لم‌یزرع شده اند؟

پدیده فرونشست در اغلب دشت های کشور در حال رخ دادن است و از حدود ۶۰۹ دشت شناخته شده ایران ۴۱۰ دشت از نظر استحصال آب ممنوعه بحرانی شده اند و دشت های باقی مانده هم خودشان لم یزرع هستند و از نظر استعداد کشاورزی صفر هستند. بنابراین هر جایی آبادانی و توسعه کشاورزی بوده موضوع فرونشست در حال رخداد است.

سالانه چه میزان نفوذ آب به زمین در کل کشور داریم؟

از سال ۱۳۵۵ تا ۱۴۰۰ به میزان ۱۴۰ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی مان کم شده است و نکته مهم این است که عمده کسری آبخوان از سال ۱۳۷۵ به بعد اتفاق داده است. این عدد نشان می دهد ما سالانه نزدیک به ۷ میلیارد مترمکعب کسری آب مخازن زیرزمینی در کل کشور پیدا می کنیم. این کسری مخزن به طور متوسط سالانه موجب می شود حدود یک متر سطح آب زیرزمینی پایین برود.

با توجه به این ارقام نرخ فرونشست در سال در کل کشور چقدر است؟

به طور متوسط در هر دشتی نرخ فرونشست ۱۰ سانتی متر در سال است که بسیار از نرخ های استاندارد فرونشست بالاتر است. به عنوان مثال در جنوب غرب ایران این عدد به ۲۴ سانتی متر در سال و در برخی مناطق به ۵ سانتی متر در سال می رسد. هر ۱۰ سال ما یک متر فرونشست خواهیم داشت که ابعاد خسارت بار بیشتری پیدا می کند.در سال های اخیر توسعه زون های فرونشست را به محیط های شهری و سکونت‌گاه های انسانی را شاهد هستیم که آثار آن موجب ترک خوردگی ساختمان ها و زیرساخت های شهری شده است که ایمنی زندگی را تحت الشعاع خواهد داد. بنابراین پرداختن به مسئله فرونشست یک مسئله بسیار مهم است.

آیا این پدیده قابل کنترل است؟

بله قطعا قابل کنترل و مدیریت است. سال ۱۹۶۵ دشت توکیو ژاپن ۱۲ سانتی متر در سال فرونشست داشت اما با انجام اقداماتی مانند تغذیه آبخوان، کنترل کشاورزی، صرفه جویی در مصرف آب و کشت متناسب با محیط زیست وضعیت این دشت به جایی رسیده که هم اکنون نرخ فرونشست آن صفر شده است.بنابراین ما هم می توانیم این پدیده را کنترل کنیم.

در خصوص کشت متناسب با محیط زیست صحبت کردید. کشت محصولات آب بری مانند هندوانه که هم هنوز به کشورهای منطقه صادر می شود چقدر در این سال ها توانسته به فرونشست بیشتر دشت ها دامن بزند؟

فقط کافی در خصوص صادرات هندوانه کمی عمیق شویم تا ببینیم بی تدبیری ها چگونه منابع خاکی و آبی ما را از ریشه می خکشاند و نابود می کند. گفته می شودروزانه ۷۰۰ کانتینر "هندوانه" به کشور ترکیه صادر می شود. اگر هر کانتینر ۲۰ فوتی را ۳۰ مترمکعب حجم بار مفید فرض کنیم، آنگاه هر کانتینرحدود ۶۰۰ هندوانه متوسط با وزن کل ۵۴۰۰ کیلوگرم خواهد بود. ۷۰۰ کانتینر به عبارتی ۳،۷۸۰،۰۰۰ کیلو هندوانه می شود. برای "هر کیلو هندوانه ۳۰۰ لیتر آب" مصرف می شود در اینصورت میزان حجم آب مصرفی برای ۷۰۰ کانتینر هندوانه می شود: ۱،۱۳۴،۰۰۰،۰۰۰ لیترآب(۳۰% هم که هدر رفت تقریبی محصول است). این حجم آب معادل صادرات روزانه ۷۵۰ میلیون بطری ۱.۵ لیتری آب از کشور خشک و کم آب "ایران" به کشور پرآب "ترکیه" است. اگر یک ماه صادرات هندوانه به همین منوال ادامه یاید، ۳۴ میلیون متر مکعب آب معادل ۶۰% حجم فعلی(۲-۱۴۰۱) آب سد لار خواهد بود و صادرات دوماهه هندوانه یعنی حجم آبی ۲۰% هم بیش از حجم فعلی دریاچه سد لار. چنین به نظر می رسد که در کم آبی ایران مشکل از آسمان نیست. اگر منابع آبی یک کشور از بین برود توسعه پایدار زیر سوال می رود.

اینکه مسئولان می گویند بودجه ای برای پدیده فرونشست ندارند،را تاکید می کنید؟

پول هست اما با وجود بند قانونی که وجود دارد بودجه ای تخصیص داده نمی شود و این پدیده اولویت دستگاه ها نیست. مسئولان هنوز لمس نکرده اند که این پدیده چقدر می تواند آثار زیست محیطی زیان باری داشته باشد. سرزمینی که ما می خواهیم برای نسل های آینده قابل زیست باشد. این بی توجهی ها در حالی است که هر روز پدیده فرونشست در حال رخداد است.

کدام استان ها درگیر این پدیده هستند؟

غیر از استان گیلان که از حاشیه های فرونشست مصون مانده در ۳۰ استان دیگر ما پدیده فرونشست را ثبت کردیم.

بیشترین استان هایی که از این معضل آسیب می بینند کدام استان ها هستند؟

خراسان رضوی، تهران، اصفهان، کرمان و فارس.

می توانید تخمین بزنید که چقدر زمان می برد تا پدیده فرونشست به داخل شهرها رخنه کند؟

در خیلی از شهرها این اتفاق افتاده است. به عنوان مثال فرونشست دشت اصفهان برخوار محدوده شهر اصفهان را درگیر کرده است. فرونشست جنوب غرب تهران مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ شهر تهران را درگیر کرده یا فرونشست در دشت های مشهد و کرمان الان به شهر رسیده است. آثار فرونشست که به صورت ترک خوردگی های ساختمان یا انحنا در زیرساخت ها و شریان های حیاتی باشد کم کم نمود پیدا می کند.

می توانید بگویید چند شهر در پهنه های فرونشستی با خطر بسیار بالا قرار دارند؟

نزدیک به ۱۱۵ شهربزرگ کشور. بقیه شهرها و روستا هم به استثنای مناطقی که کوهستانی باشند به تدریج در حوزه های فرونشستی واقع می شوند. کلانشهرها و سکونتگاه های با جمعیت بالا جاهایی هستند که توسعه فرونشست بیشتر است. به این دلیل که برای تامین نیازهای مواد غذایی و کشاورزی در حاشیه این کلانشهرها برداشت آب های زیرزمینی و کشاورزی بیشتر صورت می گیرد.

در پهنه های فرونشستی چند واحد مسکونی قرار دارند؟

حدود ۸ میلیون واحد مسکونی با نرخ متفاوت قرار دارند که در معرض خطر هستند.