نقش مهم ملکه الیزابت در کودتای ۲۸ مرداد ۳۲

ان بی سی نوشت: اسناد جدید می گویند که یک پیام از ملکه الیزابت به شاه در کودتای سازمان سیا در سال 1953 در ایران نقش داشته است. مورخانی که این پیام ملکه الیزابت را کشف کرده اند، معتقدند که سوء تفسیر آن به شاه کمک کرده تا در یک لحظه حساس از کشور فرار نکند.

 در ادامه این مطلب آمده است:پیام ملکه الیزابت کاملاً به موقع بود و قصد داشت به یک پادشاه جوان ایرانی که با بحران مواجه بود، اطمینان خاطر بدهد.

اما خیلی زود مشخص شد که چنین پیامی از لندن نیامده است. آن پیام در واقع یک یادداشت دیپلماتیک درهم و آشفته بوده که منبعش هم اشتباه بوده، اما آمریکایی ها حتی پس از درک اشتباه خود و اینکه سوء برداشت کرده اند، از این یادداشت برای اهداف خود استفاده کردند.

بر اساس مستند "ملکه و کودتا" که این ماه در انگلیس منتشر شد و با استناد به اسناد تازه کشف شده ایالات متحده، ممکن است خطاهایی که به شوخی شبیه است در کودتای سیا-انگلیس در سال 1953 که سرنگونی دولت دموکراتیک ایران را به دنبال داشت، نقش اساسی داشته باشد.

کودتایی که در سال 1953 شاه ایران محمدرضا پهلوی را به قدرت بازگرداند و باعث ایجاد بی اعتمادی بین ایالات متحده و ایرانیان از آن زمان شد، الهام بخش بسیاری از کتاب ها، مستندها و تحقیقات دانشگاهی است. اما تقریباً هفت دهه بعد، مورخان انگلیس اسناد وزارت امور خارجه را در بایگانی های ملی ایالات متحده کشف کرده اند که نشان از پیچیدگی جدید کودتا دارد.

سند اصلی مربوط به فوریه سال 1953 است، یعنی پنج ماه قبل از اینکه جاسوسان انگلیس و ایالات متحده به سرنگونی دولت پارلمانی به رهبری نخست وزیر محمد مصدق کمک کنند. در آن زمان، شاه ایران ثبات نداشت و در بحبوحه ی مشکلات غوطه ور بود. او به فکر فرار از ایران بود. این اندیشه ی شاه، نقشه ی مشترک آمریکا و انگلیس را قبل از اینکه شروع شود، با شکست روبرو می کرد.

طبق این مستند که توسط بریو نیو مدیا (Brave New Media) برای کانال 4 انگلیس تهیه شده است، تاکنون سند هرگز مورد توجه عموم قرار نگرفته است، حتی اگر به همراه سایر اسناد در بایگانی ایالات متحده آمریکا رمزگشایی شده باشد.

در تاریخ 27 فوریه، وزیر امور خارجه آمریكا، جان فاستر دالس یک پیام فوق سری را  از سفارت آمریكا در لندن دریافت كرد که حاوی پیام آنتونی ادن، وزیر خارجه انگلیس بود که می گفت: دفتر امور خارجه، ظهر امروز ما را از دریافت پیام ادن از ملکه الیزابت آگاه کرد. در این پیام درباره آخرین وضعیت شاه ابراز نگرانی شدید شده و ملکه شدیداً امیدوار است که ما می توانیم شرایطی را مهیا کنیم که شاه را از فرار از کشور دلسرد کنیم.

ظاهراً این پیام خارق العاده به نظر می رسد، چرا که ملکه الیزابت تلاش دارد که پادشاه دیگری که دوستش هم هست، ثابت قدم باقی بماند. روری کورماک، استاد روابط بین الملل در دانشگاه ناتینگهام، یکی از دو محققی است که اسناد را کشف کرده اند. وی  گفت: واشنگتن پیام بریتانیا را به عنوان کارت برنده ای به منظور متقاعد کردن شاه برای ماندن در کشور در نظر گرفته است.

کورماک به ان بی سی نیوز گفت: برای آمریکایی ها، این عالی است. این مهم است که واشنگتن می تواند از کسی استفاده کند که شاه واقعاً به او احترام می گذارد. ملکه، رهبر خانواده های سلطنتی جهان.

بنا بر این مستند، لوی هندرسون، سفیر آمریكا در تهران فوراً درخواست ملاقات با شاه جهت تحویل پیام از انگلیس را داد. یکی از دستیاران کاخ به سفیر گفت که شاه نمی تواند حضوری با وی ملاقات کند، زیرا منتظر نخست وزیر مصدق است تا برای خداحافظی با وی پیشش بیاید.

هندرسون که در مورد امنیت تماس تلفنی نگرانی داشت، سعی کرد پیام خود را از طریق فردی که در کاخ سفید صاحب مقام بود و با لحنی محتاطانه به شاه منتقل کند.

ریچارد آلدریچ، استاد سیاست و مطالعات بین الملل در دانشگاه وارویک، محقق دیگری که اسناد را کشف کرده، گفت: اگرچه راهی برای دانستن اینکه برداشت شاه از این پیام جه بوده، وجود ندارد، اما نتیجه این بود که شاه به سرعت برنامه های خود را برای پرواز از تهران کنار گذاشت.

آلدریچ گفت: شاه برنامه هایش را تغییر می دهد. آنچه ما به عنوان مورخان واقعاً دوست داریم، انجام دهیم این است که بتوانیم یک آزمایشگاه راه اندازی کنیم و مجدداً وقایع را تغییر دهیم و یک چیز خاص را تغییر دهیم، اما شما نمی توانید این کار را بکنید. به هر حال، ارزیابی من این است که اگر شاه فرار می کرد، احتمال اینکه این کودتا اتفاق بیفتد، بسیار کمتر بود.

اما در لندن، سفارت آمریكا خیلی زود متوجه شد پیامی كه از طرف مقامات بریتانیا منتقل شده بود، به راحتی می تواند اشتباه برداشت شود.

طبق یادداشت دوم که در این مستند بازگو شده است، سفارتخانه با استناد به تلگراف قبلی خود می گوید که ملکه الیزابت به کشتی اشاره دارد و نه به سلطنت. مهم اینکه، سفارتخانه بر این گفته ی خود تأکید هم می کند. نکته ی دیگر اینکه، وزیر امور خارجه انگلیس پیام خود را در حالیکه با کشتی «آر ام اس» ملکه الیزابت برای شرکت در جلسات به کانادا می رفت، ارسال کرده بود. از ملکه هیچ پیامی برای شاه وجود نداشت و هیچ دیپلماسی سلطنتی فوق سری در بازی نبود. این فقط یک اشتباه بزرگ ناشی از یک یادداشتی بود که به طرز گیج کننده ای نوشته شده بود.

كورماك گفت: این یک ضعف برنامه نویسی است و من به هیچ وجه آمریكایی ها را به خاطر سوء تفسیر سرزنش نمی كنم.

سفارت لندن در تلگرام خود به واشنگتن نوشت: عمیقاً از عدم وضوح در پیام ارسالی ابراز پشیمانی می کنیم. این گفته دیگر هرگز تکرار نشد، تا امروز که ما دوباره این پیام را خواندیم و فهمیدیم که این پیام مستعد سوء برداشت بوده است.

 مقامات آمریكا تصمیم گرفتند كه به همتایان بریتانیایی خود در مورد این در هم ریختگی چیزی نگویند. کورماک گفت، دولت انگلیس از شنیدن اینکه از ملکه به عنوان ابزاری در یک عملیات مخفی تغییر رژیم استفاده شده است، احتمالاً خشمگین می شد. در مورد شاه نیز آمریکایی ها تصمیم گرفتند که این اشتباه را اصلاح نکنند و به او هم چیزی نگویند.

آلدریچ گفت: آنها نمی خواهند شاه متوجه شود كه او در واقع گمراه شده است، یا حتی به طور غیر عمد فریب خورده است. او متقاعد شد که ریسک کند و همه اینها تا حدی بر اساس یک فرضیه دروغین استوار بود. شاه ایران معتقد است كه از یك سلطنت دیگری پیام دریافت كرده است. در حالیکه او در واقع پیامی از یك قایق دریافت كرده بود.

کودتای سرنگونی مصدق در اوت همان سال آغاز شد. پس از آنکه دولت مصدق سفارت انگلیس در تهران را در سال 1952 تعطیل کرد و گمان کرد که این یک مرکز جاسوسی است، سیا با استفاده از مأموران و برنامه های انگلیسی رهبری عملیات کودتا را بر عهده گرفت. دولت رئیس جمهور هری ترومن در برابر ایده براندازی مصدق مقاومت کرده بود. اما پس از روی کار آمدن دوایت آیزنهاور در ژانویه سال 1953، تیمی جنجالی تر که نگران قدرت گرفتن اتحاد جماهیر شوروی در ایران بود، از رویکرد انگلیس حمایت شد.

این کودتا در درجه اول با تکیه به افسران نظامی ایران، رشوه دادن و سوء استفاده از مخالفت های موجود با مصدق توسط سیا با نام عملیات آژاکس انجام شد. در ابتدا کودتا با مشکل روبرو شد و اردوگاه مصدق برخی چیزها را فهمید.

اما افسران سیا که دست اندر کار این کودتا بودند به سرپرستی كرمیت روزولت جونیور، نوه رئیس جمهور پیشین تئودور روزولت، تلاش دوم را انجام دادند كه موفق شد.

در 19 اوت، شاه مصدق را از نخست وزیری برکنار و یک دولت نظامی را متصدی امور کرد. در سال 2013، سیا به طور علنی برای اولین بار به دست داشتن خود در کودتای 1953 اذعان کرد. رویدادی که همچنان در شکل دهی به آشفتگی روابط ایران و ایالات متحده نقش دارد.

همانطور که می دانید، خود شاه در انقلاب ایران در سال 1979 به دنبال اعتراضات گسترده، سرنگون شد.

آلدریچ و کورماک گفتند، افشاگری در مورد یادداشتهای دیپلماتیک سال 1953 این سؤال را ایجاد می کند که آیا ملکه انگلیس تاکنون می دانسته که وی نقش ناخواسته ای در وقایع ایران دارد یا اینکه آیا مقامات انگلیس همیشه به دنبال کناره گیری سلطنت انگلیس از سایر مکانیزم‌ های ژئوپلیتیکی بوده اند؟

مورخان می گویند: دستیابی به اسناد تاریخی مربوط به خاندان سلطنتی بسیار دشوار و غالباً غیرممکن است. حتی برای نوشتن مقالات مربوط به قرن 19 و 20 هم با این مشکل مواجه هستیم.

کورماک گفت: مخفی ترین نهاد در انگلستان، با قدمت طولانی، خانواده سلطنتی است. بنا بر این مستند، پس از کودتا در سال 1953، سفیر آمریكا در تهران به نخست وزیر انگلیس، وینستون چرچیل یا ملكه در لندن پیشنهاد كرد که نوعی پیام تبریک به شاه بدهند.

وزارت خارجه انگلیس پاسخ داد: فکر نمی کنم که پاسخی از سوی ملکه الیزابت در این زمینه خطاب به شاه ارسال شود!