از گذشته‌های دور تا به امروز، این پدیده به عنوان یک عنصر فرهنگی- اجتماعی و به صورت ثابت در همه فرهنگ‌ها و جوامع وجود داشته است. فرهنگ شوخی و خنده هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا بسیار گسترده و متنوع است. یکی از زیرمجموعه‌های این فرهنگ شوخی قومیتی است.
محققان جامعه شناسی در پژوهشی تاریخ شوخی‌های قومیتی در ایران را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که این شوخی‌ها از قرن سوم هجری(دوره‌ی خلفای عباسی) در ایران رواج داشته‌اند.به گزارش ایسنا، خنده و شوخی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات جامعه‌بشری محسوب می‌شود که سابقه‌ای به قدمت نوع بشر دارد. از گذشته‌های دور تا به امروز، این پدیده به عنوان یک عنصر فرهنگی- اجتماعی و به صورت ثابت در همه فرهنگ‌ها و جوامع وجود داشته است. فرهنگ شوخی و خنده هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا بسیار گسترده و متنوع است. یکی از زیرمجموعه‌های این فرهنگ شوخی قومیتی است. محققان در پژوهشی شوخ‌طبعی قومیتی در ایران را بررسی کرده‌اند.
در این پژوهش که توسط وحید قاسمی، عضو هیئت‌علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان، محمدرضا جوادی یگانه، عضو هیئت‌علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و فاطمه نصر اصفهانی، فارغ‌التحصیل دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه اصفهان انجام داده‌اند، آمده است:« در شوخ‌طبعی قومیتی عموما قومیت‌ها، گروه‌های اقلیت، ساکنان شهرها، روستائیان و سایر گروه‌های حاشیه‌ای اجتماع به عنوان گروه هدف شوخ‌طبعی در نظر گرفته شده و دستمایه شادی‌آفرینی و شوخ‌طبعی قرار می‌گیرند.»
نویسندگان این مقاله می‌گویند:« چنین شوخ‌طبعی‌هایی در بسیاری از کشورهای جهان و در ادوار تاریخی گوناگون شایع و رایج بوده و هستند. به عنوان مثال، در انگلستان، اکثریت انگلیسی‌تبار معمولا اسکاتلندی‌ها و ایرلندی‌ها را مورد تمسخر قرار می‌دهند. در آمریکا نیز سفیدپوستان، گروه‌های نژادی و قومی دیگر، از جمله سیاهان، چینی‌ها، اسپانیولی‌تبارها و در سال‌های اخیر به ویژه اعراب و مسلمانان را به سوژه خود تبدیل کرده و به جوک‌سازی درمورد آنان می‌پردازند.»
این جامعه‌شناسان درباره پیشینه شوخی‌های قومیتی در ایران می‌گویند:« در جامعه ایران نیز به عنوان یک جامعه چند قومیتی، شوخ‌طبعی‌های قومیتی بسیار متداول هستند. در دو دهه اخیر، به دنبال وقوع انقلاب اطلاعات و همراه با ایجاد و گسترش فناوری‌های ارتباطی، زمینه مساعدی برای تولید و انتقال شوخ‌طبعی‌های قومیتی به ویژه در قالب جوک‌های قومیتی فراهم آمده است.»
براساس آن چه در این مقاله آمده است؛ هدف اصلی این پژوهش ارائه تصویری کلی از مجموعه متنوع شوخ‌طبعی‌های قومیتی در ادبیات و فرهنگ عامه جامعه ایران بوده و این موضوع دارای صبغه‌ای تاریخی است، بنابراین محققان از روش مطالعه اسنادی استفاده کرده‌اند.
در این پژوهش آمده است:« نخستین و مهم‌ترین یافته تحقیق حاضر که از طریق بررسی و مطالعه دقیق کتب و نشریات قدیمی موجود در حوزه شوخ طبعی به دست آمده، آن است که شوخ طبعی قومیتی به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های مهم فرهنگ خنده در فرهنگ ایرانی از سده‌های ابتدایی بعد از اسلام حضور داشته و از این طریق، گروه‌های اقلیت و ساکنان شهرها و قومیت‌های گوناگون دستمایه شوخ‌طبعی و خنده مردم جامعه واقع می‌شدند.»
« در ادبیات فارسی، چندین قالب ادبی برجسته وجود دارند که بر مبنای شوخ‌طبعی با قومیت‌ها و اقلیت‌های قومی- دینی شکل گرفته‌اند. این قالب‌های ادبی عبارتند از: شهرآشوب‌ها، کارنامه‌سرایی، شوخ‌طبعی مختلط یا درهم و برهم و شوخ‌طبعی با لهجه‌های محلی.»
نویسندگان این مقاله معتقدند شوخ‌طبعی قومیتی در ایران تنها منحصر به ادبیات مکتوب و فاخر و محدود به شگردها و صنایع ادبی مورد استفاده شعرا و نویسندگان نیست، بلکه بخش قابل توجهی از شوخ‌طبعی‌های قومیتی در خلال نمایش‌های سنتی کمیک تولید و عرضه شده است. سیاه‌بازی، صندوق کابلی یا چهار صندوق نمایش‌های کمیکی هستند که در آن‌ها شوخی‌های قومیتی رواج داشته است.
پژوهشگران می‌گویند:« به منظور دستیابی به تاریخچه دقیق‌تری از شوخ‌طبعی‌های قومیتی در ایران، می‌توانیم این گونه شوخ‌طبعی‌ها را بر مبنای محتوا یا گروه هدف آن‌ها به چند دسته تقسیم کنیم. نهضت شعوبیه و تحقیر اعراب، تحقیر ترکان، هجو روستائیان و روستازادگان، هجو مردم خراسان و همچنین هجو مردم سایر شهرها از جمله محتوای شوخی‌های قومیتی در ایران بوده است.»
در دو پژوهش دیگری که در این خصوص انجام گرفته، آمده است:« در دوره معاصر، شهر تهران سوژه اشعار و نوشته‌های شوخ طبعانه برخی از شعرا و نویسندگان کشور ما قرار گرفته است. به عنوان مثال، ایرج میرزا خراسان را از لحاظ شعر و ادب بر تهران رجحان می‌نهد و مردم تهران را کسانی می‌شناسد که اشعار بد خود را به دیگران نسبت می‌دهند. شهریار تبریزی نیز که از سال‌های جوانی در تهران زندگی کرده بود، از خودپسندی و غرور اهالی تهران و تحقیر مردم سایر شهرستان‌های کشور توسط آنان به شدت رنجیده بود و لذا در سروده‌ای تند آنان را به باد انتقاد گرفته بود.»
این پژوهش در اولین شماره‌ی دوره بیست و ششم نشریه علمی پژوهشی مطالعات جامعه‌شناختی دانشگاه تهران منتشر شده است.
ارسال نظر
