خطری که بافت‌های فرسوده را تهدید می کند

 هربار که زمین‏لرزه‌ای با مقیاس‌های بزرگ در اعماق زمین، یکی از استان‌های کشور را به لرزه می‌اندازد، این خطر که تهران چگونه قرار است با زلزله مواجه شود، در اذهان زنده می‌شود. مدل‏سازی‌های زمین‌لرزه تهران پیش‌بینی کرده‌اند که اگر در شب حادثه‌ای رخ دهد 8 میلیون نفر و اگر در روز حادثه‌ای رخ دهد 12 میلیون نفر از آن متاثر خواهند شد. افرادی که به حتم بیش از 4 میلیون نفر از آنها را ساکنان بافت‌های فرسوده و ناپایدار تشکیل خواهند داد. مناطقی که سال‌هاست در انتظار نوسازی هستند اما این کار به کندی نوسازی چند‏ساله پلاک به پلاک خانه‌های قدیمی این مناطق انجام می‌شود.

آخرین‏بار، 30 آذر ماه سال 96، درست 10 روز بعد از زلزله فاجعه‌بار کرمانشاه، خطر زلزله در تهران با وقوع زمین لرزه‌‌ای به بزرگی ۵.۲ ریشتر در ملارد، جدی شد. زمین‏لرزه‌ای که تهرانی‌ها را مجبور کرد از ترس خراب شدن خانه‌های‏شان، شب را در پارک‌ها و خیابان‌ها به صبح برسانند. همان زمان بود که شهرداری تهران دست به ابتکار عملی زد و نقشه نقاط‌ امن مناطق تهران را تهیه و در اختیار تهرانی‌ها قرار داد. نقشه‌ای که همان زمان با انتقادات بسیاری روبه‌رو شد. از آن زمان تا کنون، جدی بودن خطر زمین‏لرزه در تهران به تهیه این نقشه انجامیده و نوسازی و مقاوم‌سازی بافت‌های فرسوده که مهم‌ترین اقدام در راستای کاهش آسیب‌های زلزله در تهران است با کندی هر‏چه تمام‌تر پیش می‌رود و تسهیلات و برنامه‌های دولت در این زمینه‌ نیز به اندک طرح‌هایی خلاصه می‌شود. طرح‌هایی چون پرداخت تسهیلات ۱۶۰ میلیون تومانی مسکن زوجین با نرخ سود شش‏درصد به خانه‌اولی‌هایی که متقاضی خرید یا پیش‌خرید مسکن در بافت‌های ناکارآمد هستند. طرح‌هایی که در راستای سیاست بهسازی و نوسازی بافت‌های ناکارآمد به جای تولید مسکن در اطراف کلان‏شهرها در دولت تدبیر و امید پیگیری و اجرا شده است. سیاستی که با چالش‌ها و موانع بسیاری از جمله عدم تمایل سازندگان برای سرمایه‌گذاری در بافت‌های ناکارآمد روبه‌رو است و نتوانسته همانند سایر دولت‌ها توفیق چندانی داشته باشد.

در طول بیش از 2 دهه‌ای که بافت‌های فرسوده به عنوان چالشی برای تهران تبدیل شده، طرح‌های بسیاری برای خلاصی تهران از این خانه‌ها و بناهای خطرخیز در نظر گرفته و اجرا شده است، اما تاکنون بیش از 55 درصد خانه‌های فرسوده بازسازی نشده است. براساس آخرین آمار، ‌بیش از ۴۵ درصد پلاک‌های فرسوده تهران نوسازی شده است. طبق آمار ۲۰ میلیون نفر از جمعیت کشور معادل ۵.۷ میلیون خانوار با سکونتگاه‌های غیررسمی درگیر بوده و گفته می‌شود در سطح کشور ۲۷۰۰ محله هدف بازآفرینی هستند. محله‌هایی که خانه‌های موجود در آنها را خانه‌های فرسوده تشکیل‌ می‌دهند. خانه‌هایی با ریسک بالا که به گفته رضا کرمی محمدی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، بیش از 1.9 میلیون نفر از شهروندان تهرانی در آنها زندگی می‌کنند.

کرمی محمدی با اشاره به جمعیتی که در مناطق دارای ریسک بالا زندگی می‌کنند گفته است: «4 و نیم میلیون نفر در تهران در مناطقی زندگی می‌کنند که اگر زلزله‌ای با قدرت 6 تا 7 ریشتر در آن رخ دهند در زیر آوار گرفتار خواهند شد که ما باید برای این افراد نیز برنامه‌ریزی کنیم. همانطور که گفتم از این 4 و نیم میلیون نفر بیش از 1.9 میلیون نفر در مناطق دارای بافت فرسوده ساکن هستند. حدود 2.9 میلیون نفر نیز در مناطقی هستند که ناپایداری دارد.» مناطقی که به طور قطع جزو یکی از 7 منطقه‌ خطرخیزی است که یک سال پیش محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران از آنها سخن گفته است. به گفته محسن هاشمی مناطق ۹، ۱۰، ۱۱،۱۲، ۱۴، ۱۶ و ۱۷ خطرپذیری بالایی در برابر زلزله دارند و درصورت زمین‌لرزه، اتفاقات ناگواری در این ۷ منطقه رخ خواهد داد و برخی مناطق دیگر مانند ۷، ۸، ۱۳، ۱۵، ۱۹ و ۲۰ خطرپذیری متوسطی در برابر زمین‏لرزه دارند.

زمین‏لرزه اما در تهران زمانی خطرناک‌تر می‌شود که زلزله‌شناسانی چون مهدی زارع می‌گویند «در شمالی‌ترین و جنوبی‌ترین قسمت‌های تهران و مناطق میانی، گسل‌های مهم و فعالی وجود دارد. و از آنجایی که براساس مطالعات دقیقی که انجام شده، هر 3 هزار تا 3500 سال یک زلزله به بزرگی 7 ریشتر در گسل شمال تهران اتفاق افتاده، باتوجه به اینکه آخرین اتفاق مربوط به 3200 سال قبل است، بنابراین گسل شمال تهران در آن پنجره زمانی قرار دارد که می‌تواند زلزله‌ای به بزرگای 7 ریشتر را نشان بدهد و وقوع آن در هرلحظه از امروز تا 50 سال دیگر ممکن است. در مورد سایر گسل‌ها از جمله گسل «پردیسان»، بعضی از متخصصان و کارشناسان آن را یکی از گسل‌های بزرگ شمال تهران می‌دانند و براساس شواهد امروزی و مطالعات و پژوهش‌های سه بُعدی، دارای شکستگی‌هایی است و باید به عنوان یک گسل فعال و لرزه‌زا تلقی شود، البته گسل‌های «جنوب تهران»، «ری»، «ایوانکی» و «کهریزک» هم توانمند هستند.» و البته به خطراتی که می‌تواند شدت زمین‌لرزه در تهران را افزایش دهد باید قنات‌ها و سفره‌های آب زیر‏زمینی نیمه‏خالی اشاره کرد که چندی است بدون در نظر گرفتن خطر احتمالی زمین‏لرزه در تهران، این شهر را با چالش رانش‌های پیاپی زمین روبه‌رو کرده است.

با این حال، گرچه چرایی‌های بسیاری در رسیدن تهران به این شرایط وجود دارد، اما سوالی که بیش از همه ممکن است ذهن‌ها را دگیر خود کند، این است که چرا نوسازی و بهسازی بناها کند پیش می‌رود. روند کند بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری را می‌توان وابسته به دلایل مختلفی از جمله نبود یک طرح جامع و کامل شهری و کشوری برای بازسازی، عدم حمایت دولت از سازندگان و مالکان با ارائه بسته‌های تشویقی، نبودِ انگیزه لازم در میان صاحبان واحدهای مسکونی و... دانست.

در این میان، علاوه‌بر اینکه نوسازی در کشور به کندی انجام شده است، شیوه بازسازی هم نادرست بوده است. بازسازی و نوسازی بافت فرسوده هم‌اکنون به شیوه پلاک به پلاک در مناطق شهری تهران و سایر شهرها در حال اجراست، درحالی‏که کارشناسان ساختمان و انبوه‌سازان معتقدند که طرح پلاک به پلاک بدترین شیوه برای بازسازی بافت فرسوده است؛ زیرا با درجاسازی ساختمان‌ها، هیچ‏یک از مشکلات کنونی بافت‌های فرسوده حل نمی‌شود و مشکلات پابرجا می‌مانند. ضمن اینکه در بازسازی پلاک به پلاک اغلب سازندگان به دلیل کمبود بودجه یا ساختن، ساختمان‌ را در نیمه‏کاره رها می‌کنند یا برای مدتی ادامه کار را به تعویق می‌اندازند که این خود سببِ فرسودگی دوباره ساختمان می‌شود. این کار نه‏تنها هیچ دردی را دوا نمی‌کند، بلکه این ساختمان‌ها اغلب خطراتی را برای ساکنان همجوار خود دارند از ریزش مصالح گرفته تا تبدیل شدن این خانه‌های نیمه‏کاره به پاتوق معتادان. کارشناسان معتقدند که باید طرحی جامع برای بازسازی بافت‌های فرسوده هر شهر تدوین شود و براساس تراکم جمعیت و فشردگی ساختمان‌ها، درباره ارتفاع ساختمان‌ها تصمیم‌گیری شود. در این میان، ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه در مناطقی که عرض خیابان‌ها کم بوده و فشردگی ساختمان‌ها بسیار است بهترین گزینه است زیرا فضا را برای ارائه خدمات شهری آزاد می‌کند.

اما دولت در این بازسازی باید چه نقشی را ایفا کند؟ دولت که تاکنون خود را به ارائه طرح‌های گوناگون برای بازسازی بافت‌های فرسوده محدود کرده است، باید طراحی و ساخت‌وساز را به بخش خصوصی واگذار کند و با ارائه بسته‌های تشویقی مالی، از سازندگان و مالکان حمایت کند. گرچه دولت دوازدهم سعی در نزدیک کردن سیاست‌های خود به این سمت‏و‏سو دارد، اما فاصله بسیاری بین آنچه لازم است صورت گیرد با آنچه که انجام می‌شود، وجود دارد. به عنوان مثال طبق اعلام معاون وزیر راه‏و‏شهرسازی، برنامه این است که ۷۵۰ پروژه در بخش خدمات زیربنایی و روبنایی که از قبل شروع شده و به طور متوسط دارای  پیشرفت ۷۰ درصدی  است تا پایان سال به اتمام برسد یا طبق گفته‌های محمد آئینی، هیئت‌مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران، قرار است تا پایان سال ۱۰۰ هزار واحد مسکونی در قالب ۴۰۰ هزار واحد طرح اقدام ملی در محلات هدف ناکارآمد ساخته شود و حتی با اعطای مناسب بسته‌های تشویقی، تسهیلات ارزان‏قیمت و ارائه تخفیفات در پروانه‌های ساخت، این رقم به ۱۳۰ هزار واحد مسکونی در سال آینده افزایش یابد. با این حال، گرچه تا پایان سال 4 ماه بیشتر زمان باقی نمانده، اما باید دید که آیا وزارت راه‏و‏شهرسازی به این وعده خود عمل خواهد کرد؟