اهمیت حساس شدن به نوسانات قیمت نفت برای تولیدکنندگان نفت مشخص است؛ چون اکثر صادرکنندگان نفت، مهم‌ترین منبع درآمدهای ارزی‌شان فروش نفت خام است و بودجه این کشورها وابستگی بالایی به قیمت نفت دارد. بنابراین، کلیه طرح‌های عمرانی و برنامه‌های توسعه‌ای این کشورها به قیمت نفت و تحقق درآمدهای موردنظر نفتی بستگی دارد. محققان در پژوهشی با عنوان تاثیر نوسانات بازارهای مالی بر قیمت نفت و امنیت اقتصادی ایران این موضوع را بررسی کرده‌اند.
در این پژوهش که توسط محمد جعفری، دانشجوی دکتری اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، عباس شاکری، استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و تیمور محمدی، دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی انجام شده، آمده است:« عوامل موثر بر قیمت نفت خام را می‌توان به دو دسته بنیادی و غیربنیادی تقسیم کرد. عوامل بنیادی تاثیرگذار بر قیمت نفت خام شامل مواردی هستند که ریشه در صنعت نفت داشته و به طور مستقیم مرتبط با مسائل بازار نفت بوده و عرضه و تقاضای نفت را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
این عوامل به طور عمده شامل وضعیت تقاضای جهانی نفت خام، تغییرات و اختلال‌ها در عرضه جهانی نفت خام، تغییرات فصلی تقاضا، وضعیت آب‌وهوایی، تغییرات در میزان خوراک پالایشگاه‌ها، تعمیرات و مشکلات پالایشی، وضعیت رشد اقتصادی، ظرفیت مازاد تولید، سطح ذخیره‌سازی‌ها و مسائل مرتبط با سیستم حمل‌و نقل کشتیرانی است.»
محققان در این مقاله عوامل غیربنیادی موثر بر قیمت‌های نفت خام را عواملی عنوان می‌کنند که عملا منشا بروز آن‌ها خارج از صنعت نفت بوده، اما به تناسب شرایط می‌توانند بر قیمت‌های نفت خام حتی گاه بیش از عوامل بنیادی اثرگذار باشند.
در این مقاله آمده است:« هر گونه تغییر در متغیرهای اثر گذار از جمله نرخ‌های بهره و نرخ بازدهی در بازارها، باعث تغییر در جهت جریان نقدینگی در این بازارها می‌شود که به نوبه خود بر حجم مبادلات و قیمت نفت اثر گذار خواهد بود. بنابراین می توان چنین استنباط کرد که قیمت نفت خام‌های مختلف، از یک طرف متاثر از مجموعه‌ای از عوامل درونی خود نفت خام‌ها بوده که این موضوع تفاوت بین نفت خام‌های مرغوب و نامرغوب و یا بازدهی آن‌ها را به وجود می‌آورد و از طرف دیگر، ناشی از مجموعه‌ای از عوامل دیگر مانند بازارهای مالی است که میزان آن‌ها منجر به تغییر کلی در سطح قیمت‌های جهانی نفت خام می‌شود.»
شاکری و همکارانش در این پژوهش می‌گویند:« براساس ادبیات اقتصادی موجود در این زمینه می‌توان گفت که شوک‌های قیمت نفت از دو طریق می‌توانند امنیت اقتصادی کشورهای غنی از منابع نفتی همچون ایران را تحت تاثیر قرار دهند. یکی، از طریق تاثیر بر طرف عرضه اقتصاد است که این تاثیرات اصولا با وقفه نمایان می شوند و بنابراین، با تاثیرگذاری بر ظرفیت تولیدی کشور تاثیر خود را بر امنیت اقتصادی آشکار می‌سازند و دیگری، از طریق تاثیر بر تقاضای کل است که می‌تواند در کوتاه مدت آثار خود را بر فعالیت‌های اقتصادی کشور و به تبع آن، بر امنیت اقتصادی برجای گذارد.»
نویسندگان این مقاله می‌گویند:« هدف مقاله پاسخ به این پرسش است که آیا بازارهای مالی بر بازار نفت خام و امنیت اقتصادی کشور تاثیر دارد. برای این منظور، بازیگران اصلی بازار مالی که موثر بر بازار نفت خام بوده و در ادبیات نظری بیان شد، انتخاب و مورد استفاده قرار گرفت. برای مدل کردن نقش این بازیگران و برآورد میزان تاثیر و نقش متقابل آن‌ها، روش خودرگرسیون‌برداری به کار گرفته شد.
در این پژوهش آمده است:« با توجه به نتایج به دست آمده از اثرات بازارهای مالی بر بازار فیزیکی نفت خام ضروری است در کنار توجه به عوامل بنیادی بازار فیزیکی نفت خام مانند عرضه و تقاضا، به شاخص بازار معاملاتی آتی‌های نفت خام، توجه ویژه‌ای شود؛ چون این شاخص دربردارنده کلیه عوامل بنیادین و غیربنیادین است و می‌تواند به عنوان چراغ راهنمایی برای تنظیم معاملات نفتی کشور و همچنین، مصون‌سازی بودجه از نوسانات بازار باشد.»
پژوهشگران می‌گویند:« در این مقاله اثبات شد که بیش از ۸۵ درصد تغییرات نفت خام اسپات در بازار فیزیکی برنت دریای شمال، توسط وقفه‌های تغییرات بازار آتی‌های نفت خام توضیح داده می‌شود و شوک‌های وارده از طریق بازار آتی‌های نفت خام، بلافاصله در بازار فیزیکی نمایان شده و پس از دو دوره، اثر شوک‌ها کاهش می‌یابد. نتایج تجربی نیز این موضوع را نشان می‌دهد؛ چون در حال حاضر بیش از ۴۰ برابر بازار فیزیکی، معاملات کاغذی( بازار آتی‌ها) انجام می‌شود.»
در این مقاله آمده است:« قیمت نفت خام کشورمان در بازار برنت دریای شمال نیز توسط قیمت نفت خام در این بازار تعیین می‌شود؛ یعنی رابطه مستقیمی بین قیمت نفت خام اسپات ایران در بازار شمال غرب با نفت خام برنت اسپات در این بازار وجود دارد. پس بر این اساس هرگونه تغییری در بازار برنت دریای شمال، بر قیمت نفت خام اسپات ایران اثر گذاشته و متعاقبا امنیت اقتصادی کشور را با مکانیزم تشریح شده در مقاله تحت تاثیر قرار می‌دهد. »
طبق آنچه در این پژوهش آمده « مسائلی چون بیمه کردن بودجه نفتی کشور با ورود به بازار معاملاتی آتی‌های نفت، نقش‌آفرینی به عنوان سفته باز در بازار آتی‌ها و فعال کردن بخش‌های مالی کشور مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بازار بورس، بانک‌ها و.. برای فعالیت در بورس‌های نفتی از پیشنهادات دیگری است.»
براساس آن چه که نتایج توابع کنش- واکنش نشان می‌دهد شوک‌های بازارهای مالی اثر متفاوتی بر قیمت نفت خام دارند؛ به طوری که شوک بازار مالی آتی‌های نفت خام موجب شوک مثبت بر قیمت نفت خام و شوک حاصل از شاخص قیمت دلار موجب شوک منفی در قیمت نفت می‌شود.
این پژوهش در هشتادمین شماره بیست‌ویکمین دوره فصلنامه "مطالعات راهبردی" منتشر شده است.
