مستندی که راهی آمریکا شد

انتخاب فیلم «در جستجوی فریده» به عنوان نماینده ایران در مراسم اسکار 2020 در حالی حواشی و انتقاداتی را برانگیخته است که این برای اولین بار در تاریخ سینمای ایران است که یک فیلم مستند در داخل کشور تا بدین حد مورد توجه قرار می گیرد.

 پس از آن که هیأت انتخاب نماینده سینمای ایران به مراسم اسکار متشکل از هیأت انتخاب: فرشته طائرپور (تهیه‌کننده)، فاطمه معتمدآریا (بازیگر)، ابوالحسن داودی (کارگردان)، تورج منصوری (فیلمبردار)، رسول صدرعاملی (کارگردان)، امیر اثباتی (طراح صحنه)، مرتضی رزاق کریمی (تهیه‌کننده)، مهرزاد دانش (منتقد) و رائد فریدزاده (معاون بین‌الملل بنیاد سینمایی فارابی به عنوان عضو حقوقی) فیلم مستند «در جستجوی فریده» به کارگردانی آزاده موسوی و کوروش عطایی را به عنوان نماینده سینمای ایران برای معرفی به اسکار ۲۰۲۰ انتخاب کرد؛ حواشی و انتقادات متعددی در فضای مجازی و حقیقی شکل گرفت که به نقد این انتخاب پرداخته بودند.

«متری شیش و نیم»، «قصر شیرین»، «شبی که ماه کامل شد» و «سرخپوست» فیلم هایی بودند که به نظر می رسد نماینده قطعی ایران برای حضور در اسکار یکی از آنان باشد. انتخابی که البته هرگز رخ نداد و همین موضوع دستاویزی برای انتقادات افراد از جمله برخی از بازیگران همین 4 فیلم شد؛ چنانچه «نوید محمدزاده» بازیگر فیلم «متری شیش و نیم» و «سرخپوست» در اینستاگرام خود نوشت: «هر سال اواخر شهریور نماینده سینمای ایران به اسکار اعلام می‌شد، علت این عجله در انتخاب چی بود؟ «درجستوی فریده» نماینده سینمای ایران در اسکار؟ فیلم خوبیه، درست ولی براساس کدوم موفقیت بین‌المللی؟ نمی‌تونستین تا بعد از جشنواره ونیز صبر کنید؟»

و «حامد بهداد» بازیگر فیلم سینمایی «قصر شیرین» هم در صفحه اینستاگرامش چنین بیان داشت: «ضمن تبریک و آرزوی موفقیت به عوامل سازنده فیلم مستند «در جستجوی فریده» برای معرفی به‌عنوان نماینده سینمایی، به مراسم اسکار ۲۰۲۰، با توجه به شکل غیرمعمول تشکیل کمیته انتخاب، برخلاف روال دوره‌های قبلی و شایعات و ابهامات موجود، درباره نحوه انتخاب نماینده سینمایی ایران و نظر به سیاست شفاف‌سازی ریاست سازمان سینمایی، درخواست انتشار جزییات و شرح مذاکرات دو جلسه اخیر هیات انتخاب نماینده ایران در اسکار ۲۰۲۰ را داریم!».

به رغم این حرف و حدیث ها اما نکته جالب اینجاست که این اولین بار است که یک فیلم مستند به عنوان نماینده ایران به آکادمی اسکار معرفی شده است و این موضوع قطعا نوید نگاهی نو و دری گشوده به سمت سینمای مستند را به همراه دارد.

چرا مستند نباید انتخاب شود؟

«بابک بهداد» یکی از مستند سازان کشور است که در آخرین جشنواره سینما حقیقت با فیلم تحسین شده «بهارستان خانه ملت» که یک مستند تاریخی بود، حضور داشت؛ فیلمی که هم اکنون بر پرده اکران برخی از سینماها قرار دارد.

بهداد در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا ضمن تایید انتخاب یک فیلم مستند برای حضور در جشنواره اسکار به عنوان نماینده ایران، بیان داشت: امسال نماینده ایران در اسکار یک فیلم مستند است: «در جستجوی فریده». سال ها است که سینمای ایران (به جز کارهای آقای فرهادی) نماینده های مختلفی داشته است که هرگز به آن 10 یا 5 فیلم اصلی راه پیدا نکرده اند. هیچ وقت سینمای مستند ایران که جزوه بنده اصلی سینمای ما است از سینمای داستانی پرسش و سوال نکرده است که چرا فلان فیلم ها راه پیدا کرده اند ولی امروز بسیار برایشان جای تعجب دارد که چرا فیلم خوبی مانند در جستجوی فریده انتخاب شده است؛ و از حیث سینمای داستانی، در جستجوی فریده از بازیگران گرفته تا تهیه کننده و همه چیز توضیح لازم دارند و این رویکرد عجیب است.

وی افزود: می گویند چرا این فیلم انتخاب شده است. چرا که نه؟ مگر فیلم های مستند کشورهای دیگر در جشنواره های جهانی کم جایزه گرفته اند؟ فیلم «آتش در دریا» ساخته «فرانچسکو رُزی» وقتی جایزه اصلی جشنواره برلین را می گیرد، حمایت می شود ولی وقتی یک فیلم از ایران انتخاب می شود، هرکسی به خودش اجازه می دهد که این انتخاب را به چالش بکشد.  

سینمای مستند ایران در جشنواره هایی بسیار مهمتر از اسکار شرکت کرده و جایزه گرفته اند. ما همه می دانیم ساختار جشنواره اسکار به چه ترتیب است. سینمای مستند ایران همواره در فستیوال کن، ایتفا، یاماگاتا و امثالهم بوده است (که جشنواره های الف جهان هستند)  امروز سینمای داستانی فکر کرده که در این حوزه جایش تنگ شده است. در نتیجه این بازجویی که امروز در جریان است (که چرا فیلمی مستند نماینده ایران شده است) به نظرم اصلا درست نیست.

نقدهایی که منصفانه نیست

بهداد در پاسخ به این سوال که آیا دلیل نقدها روی فیلم در جستجوی فریده را مستند بودن این فیلم می داند، بیان داشت: بله. شکل قضیه شاید خیلی محترمانه باشد و این که هرکسی می تواند سوال و نقد کند اما فکر می کنم در بطن این نقدها علت و دلیل این هجمه، همین مستند بودن است.  

متاسفانه سینمای داستانی همیشه بر سینمای مستند سیطره داشته و سینمای جسور و فرهیخته مستند را در درون خودش پنهان کرده است. در حالی که سینمای مستند از لحاظ محتوا و حتی از لحاظ فرم، بسیار جسورتر و به روزتر از سینمای داستانی است؛ مستند سینمایی است که هم آدم را به وجد می آورد، هم سرگرم می کند و هم به فکر وا می دارد. در آکادمی سینمایی اخیر که برگزار شد (من در هیات مدیره انجمن صنفی هستم) خودِ دوستانی که در بدنه سینمای داستانی بودند و آن فیلم ها را می دیدند، می گفتند که از نظر ایشان سینمای مستند را به لحاظ موضوعاتی که انتخاب می کند و ساختاری که دارد از سینمای داستانی جلوتر می بینند.

چند فیلم داستانی هست که در سال ساخته می شوند و فیلم های خوبی هستند و آنها به کنار ولی عقیده دارم که به صورت کلی بدنه سینمای مستند، قطعا بدنه ای قوی تر و ورزیده تر در سینمای ایران است ولی چون سینمای داستانی همواره تبلیغاتی قوی تر داشته، همواره مطرح بوده است؛ وگرنه چرا باید چند بازیگر بیایند و سوال کنند که چرا این فیلم (در جستجوی فریده) انتخاب شده است؟ یا یک تهیه کننده سینما این انتخاب را زیر سوال ببرد؟ کمیته ای بوده که این فیلم را انتخاب کرده است و در آن کمیته کارگردان و منتقد و آدم هایی بوده اند که جزو بدنه این سینما هستند.

سوال من این است که چرا فیلم های ضعیفی که همیشه برای فستیوال های سینمای داستانی انتخاب می شوند و به فستیوال های برجسته می روند و هیچ اتفاقی برایشان نمی افتد، جای سوال ندارند؟

مستندی بالاتر از داستان

این عضو هیات مدیره انجمن صنفی کارگردانان مستند ضمن تاکید بر اهمیت انجمن صنفی در بهبود حال و هوای مستند و مستندسازی در کشور تصریح کرد: بهبود وضعیت مستند ربطی به ارگان های دولتی ندارد و فکر می کنم تلاش خود مستندسازان بوده است که وضعیت مستند یا موضوعاتی که کار می کنند یا تولید را تغییر داده اند.

با تلاشی که صنوف، به ویژه انجمن صنفی کارگردانان سینمای مستند در تشکیل جلسات متعدد با آقای انتظامی، آقای طباطبایی نژاد (رئیس سابق مرکز گسترش سینمای مستند) یا رئیس جدید مرکز آقای حمیدی مقدم یا مدیران تلویزیون داشته اند، توانسته اند مقداری وضعیت سینمای مستند را تغییر بدهند. فکر می کنم این تغییر از پایین به بالا بوده است و نه از بالا به پایین.

بهداد در پاسخ به این سوال که به عنوان یک کارگردان و مستندساز، چه نظری بر این اثر مستند دارد، خاطر نشان کرد: داستان فیلم درباره زنی است که از کشوری دیگر می آید و دنبال خانواده اش هست و نمی تواند خانواده اش را پیدا کند و دوباره به اروپا باز می گردد. داستان تک خطی فیلم این است ولی به عقیده من درام خیلی خوبی دارد، کارگردانی خوب و فیلمبرداری قابل قبولی دارد و همه چیز آن (صدابرداری، صداگذاری و ...) به نظرم خیلی درست انجام شده؛ ضن این که فیلم در بسیاری از فستیوال ها چرخیده و در ایران هم مورد توجه قرار گرفته و جزو پرفروش های سینمای هنر و تجربه بوده و انتخاب درستی برای اسکار است. به عقیده ام داستان فیلم جذاب است و شاید به اندازه چند فیلم داستانی که امروز هست، جذاب تر باشد.