در فقدان رییس دیده‌بان هسته‌ای

 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز دوشنبه به طور غیرمنتظره خبر درگذشت یوکیا آمانو را اعلام کرد این در حالی بود که رسانه‌های خارجی یک هفته پیش اعلام کرده بودند، آمانو به دلیل بیماری پیش از پایان مهلت دوره کاری‌اش در سال 2021 در ماه مارس سال 2020، یک سال زودتر، از سمت خود کناره‌گیری خواهد کرد.

 برخی رسانه‌های خارجی در یک سال گذشته بعضا از بیمار بودن مدیرکل آژانس صحبت کرده بودند اما هیچ وقت مساله آن قدر جدی گرفته نشده یا اطلاع دقیقی از میزان پیشرفت و نوع بیماری‌اش منتشر نشده بود. اما به نظر می‌آید وضعیت سلامتی آمانو از اواخر سال گذشته میلادی رو به وخامت گذاشته و مراحل درمان را به طور جدی آغاز می‌کند و از آن مقطع بیماری و وضعیت وی وخیم بوده است.

در عین حال یوکیا آمانو تا یک ماه پیش به طور معمول به کار خود ادامه داده و حتی در آخرین نشست فصلی شورای حکام که در روزهای پایانی خردادماه برگزار شد حضور داشته است. از این رو به نظر می‌آید فقدان رییس دیده‌بان هسته‌ای بین‌المللی‌ حداقل در مقطع فعلی "غیرمنتظره" و "ناگهانی" بوده است.

این دیپلمات با سابقه 72 ساله ژاپنی در سال ۲۰۰۹ به عنوان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انتخاب شد و کار خود را به عنوان پنجمین مدیر کل آژانس آغاز کرد. او جانشین محمد البرادعی شد. آمانو توانسته بود برای دوره سوم چهارساله نیز اعتماد و رای اعضای آژانس را به دست آورد و در این جایگاه حضور داشته باشد اما مرگ اجل نداد تا دوره خود را به پایان برساند.

یکی از مهم‌ترین و حساس ترین پرونده‌های مطرح در آژانس که البته میراث دوره محمد البرادعی بود در دوره آمانو در نهایت بعد از حدود یک دهه به نتیجه رسید. آمانو بعد از توافق هسته‌ای چندباری به ایران سفر کرد و با مقامات مختلف کشورمان دیدار کرد. او در تفهیم و توضیح ابعاد فنی برجام برای تندروها در ایران و آمریکا نقش مهمی ایفا کرد.

نقش فنی و کارشناسی مسئولان و مقامات آژانس به ویژه شخص آمانو در ارایه گزارش‌هایی با کمترین حاشیه بعد از تواقق هسته‌ای در اجرایی شدن برجام بسیار موثر بود.

بسته شدن پرونده مطالعات ادعایی (PMD) که مهم‌ترین ادعاهای غیرهسته‌ای را علیه برنامه صلح آمیز هسته‌ای ایران مطرح می‌کرد در رفت و آمدها و مذاکرات طولانی و پی‌ در پی در مسیر وین ـ تهران از جمله اقدامات موثری بود که در دوره یوکیا آمانو انجام شد و برخلاف انتظار کارشناسان فنی و سیاسی این پرونده از سوی آژانس برای همیشه بسته شد.

سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه کشورمان و عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای که در دوران مذاکرات در تعامل جدی و متعدد با آمانو بوده است در پیامی در پی اعلام خبر درگذشت مدیرکل آژانس نوشت: کار "حرفه‌ای" و "متبحرانه" آمانو به بسته شدن کامل پرونده موسوم به PMD انجامید.

نقش این دیپلمات ژاپنی بعد از روی کار آمدن دونالد ترامپ رییس‌جمهوری آمریکا در حفظ هویت فنی و بی‌طرفانه آژانس در حالی که ترامپ به طور رسمی و پنهانی سعی داشت به بهانه‌های واهی و اخبار ساختگی اقدامات و تعهدات ایران را زیر سوال ببرد و به ویژه با همکاری رژیم اسراییل پرونده PMD را باز کند قابل توجه است.

بنا به گفته برخی کارشناسان حوزه هسته‌ای، نقش یوکیا آمانو در مقاومت برابر فشارهای آمریکا و دیگر مقامات آمریکایی برای تغییر رویکرد فنی و نظارتی‌اش مقابل ایران در برجام بسیار مورد اهمیت بوده است

یکی از مهم‌ترین اقدامات آمانو در دوران حضورش در آژانس بازگرداندن گزارش‌های این نهاد بین‌المللی هسته‌ای درباره ایران به سطح گزارش‌های فنی و کارشناسی معمول بود.

ایران همواره نسبت به نوع، ادبیات و محتوای گزارش‌هایی که در دوره محمد البرادعی درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران منتشر می‌شد و در دوره آمانو نیز تا حدودی این جزیی‌پردازی وجود داشت انتقاد می‌کرد. در دوره دوم چهارساله مدیریت آمانو اما این رویکرد تا حدود قابل توجهی تغییر کرد و گزارش‌های آژانس درباره ایران کوتاه و با محتوایی کمتر جزیی درباره ابعاد فنی و اطلاعاتی برنامه هسته‌ای منتشر شد. این روند بعد از اجرای برجام نیز ادامه یافت.

همکاری آژانس بعد از اجرای برجام در سطوح مختلف کارشناسی، نظارتی، آموزشی و فنی به شکل مطلوب و با سرعت قابل قبول انجام شد و این همکاری‌ها با وجود تحریم‌ها و فشارهای سیاسی و همه‌جانبه آمریکا ادامه دارد.

با وجود برخی نگرانی‌ها نسبت به از هم پاشیده شدن شیرازه کار در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ویژه در رابطه با ایران اما کارشناسان هسته‌ای اذعان دارند که ساختار آژانس به گونه‌ای نیست که فوت ناگهانی آمانو تغییری در فعالیت‌های آژانس به ویژه در مدیریت برنامه هسته‌ای ایران و سایر مسائل حساس در این نهاد بین‌المللی ایجاد کند چرا که فعالیت آژانس مبتنی بر قواعد و مقررات فنی مشخص است.

به گزارش ایسنا، هفته گذشته رسانه‌ها ضمن اعلام کناره‌گیری زودهنگام آمانو به خاطر بیماری‌اش از رافائل گروسی، نماینده آرژانتین در آژانس و همین طور کرنل فیروتا، رئیس دفتر رومانیایی یوکیا آمانو به عنوان نامزدهای جانشینی او نام بردند.

با فوت مدیرکل آژانس اکنون باید در زمان مقتضی نشست ویژه شورای حکام تشکیل شود تا فرآیند انتخاب مدیرکل جدید کلید بخورد. بعد از آن تمامی کشورهای عضو آژانس می‌توانند کاندیداهای خود را برای انتصاب در این جایگاه به شورای حکام معرفی کنند.

تعیین مدیرکل هر چند روندی فنی و حقوقی دارد اما مثل تمامی مجامع بین‌المللی، انتخاب عالی‌ترین مقام مرجعی با اهمیت آژانس، بدون اعمال نظر سیاسی و جلب نظر قدرت‌های بزرگ در شورای حکام امکان پذیر نیست.

تلاش اعضا بر این است که انتخاب مدیرکل آژانس از طریق اجماع انجام شود اما اگر نشد می‌توانند در شورای حکام رای گیری کنند و نتیجه باید در کنفرانس عمومی سالانه آژانس که هر ساله در تابستان انجام می‌شود مورد تایید قرار گیرد.