برون‌رفت از بن‌بست هسته‌ای؟

علی خرم . رییس پیشین نمایندگی ایران در ژنو

هشتمین دور مذاکرات هسته‌ای در قالب «وین 7» در شرایط خاصی برگزار شد که نه شکل مذاکره معمول و کامل را داشت و نه خارج از گفت‌وگو و مذاکره بود. درواقع، گفت‌وگو و تبادل‌نظر برای برقراری مجدد مذاکره انجام شد. اما همگان منتظر بودند مشاهده کنند چه بر سر موضوعات محتوایی آمده است؟ مهم‌ترین موضوعات، نحوه لغو تحریم‌ها و چگونگی غنی‌سازی در ایران بودند. از محتوای گفت‌وگوهای چندساعته سه‌نفره وزیر امور خارجه ایران، وزیر امور خارجه آمریکا و مسوول پرونده هسته‌ای ایران در اتحادیه اروپا، خبری بیرون نیامده و مشخص نیست آمریکا برای لغو تحریم‌ها چه پیشنهادی داشته است؟ آیا آمریکا قادر است تعهدی قابل‌اثبات و قابل‌اجرا برای لغو تحریم‌ها ارایه دهد؟ به عبارت دیگر دولت آمریکا چگونه اراده تندروها در کنگره نمایندگان آمریکا را در دست خواهد گرفت؟ ایران نمی‌تواند به قول‌های دولت آمریکا در مورد لغو تحریم‌های کنگره این کشور اطمینان کند و این معضلی است که دولت آقای اوباما باید حل کرده و پیشنهاد روشنی ارایه دهد. همچنین با وجود «فتوا» درباره حرام‌بودن تولید و انباشت سلاح هسته‌ای در ایران، آمریکا مایل است تمام احتمالات را مدنظر قرار داده تا بتواند به تندروهای کنگره اطمینان دهد و نه‌تنها تندروهای داخلی بلکه همه مخالفان جمهوری‌اسلامی‌ایران در منطقه را قانع کند که اگر ایران زمانی اراده ساخت سلاح هسته‌ای داشته باشد حداقل یک‌سال زمان نیاز دارد تا به نیت خود برسد. این دیدگاهی است که آمریکا می‌تواند موفقیت در مذاکرات هسته‌ای ایران را به جهان نشان دهد و در مبارزات انتخاباتی پیش‌رو به کار گیرد. موفقیت ایران این است که علاوه‌بر رفع و لغو تحریم‌ها، بتواند فعالیت هسته‌ای خود را در دوران اعتماد‌سازی که از پنج تا 15سال ممکن است طول بکشد حفظ کرده و به «تحقیق و توسعه» در این صنعت ادامه دهد. گفت‌وگوهای «وین 7» برای عملیاتی‌کردن این دیدگاه صورت گرفت و ظاهرا پیشنهادات و طرح‌های گوناگونی مطرح شدند. در یکی از آنها که مسبوق‌به‌سابقه است آمریکا درخواست کرده اگر ایران بر حفظ 9هزار سانتریفیوژ عملیاتی خود اصرار دارد باید ذخیره سوخت 20درصدی خود را به خارج از ایران منتقل کند تا تحت نظارت بین‌المللی قرار گیرد؛ یعنی اگر ایران بخواهد سلاح هسته‌ای تولید کند باید چندصدکیلوگرم اورانیوم غنی‌شده 20درصد و سپس چند ده‌کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده بین 50 تا 90درصد تولید کند. بنابراین، با خروج اورانیوم غنی‌شده 20درصد، ایران برای جایگزینی آن بیش از یک‌سال زمان لازم خواهد داشت. هرچند، تهران بارها تاکید کرده، در پی تولید سلاح هسته‌ای نیست و این نگرانی غرب، با واقعیت، همخوان نیست. به‌هرحال، آنگونه که خبرگزاری‌های غربی از مذاکرات گزارش داده‌اند، مقصد این اورانیوم 20‌درصدی براساس هماهنگی‌های قبلی ایران، روسیه خواهد بود که با مقصد قبلی در دوران ریاست‌جمهوری سابق؛ یعنی ترکیه، تفاوت ماهوی دارد. اینکه این پیشنهاد در صورت عملی‌شدن آیا می‌تواند قفل مذاکرات را به‌طور کامل باز کند یا خیر محل سوال جدی است. به‌علاوه اینکه آیا ایران با این پیشنهاد همخوانی کامل دارد یا خیر، محل سوال است.

در صورتی که پاسخ به هردو سوال مثبت باشد باید درباره آینده سوخت انتقال‌داده‌شده از هم‌اکنون، تامل کرد. روسیه، متاسفانه در سوابق خود با ایران و اروپا نشان داده به‌هیچ‌وجه قابل اطمینان نیست و از هر فرصت و ابزاری به‌عنوان اهرم استفاده می‌کند. همین زاویه که روسیه در صف‌آرایی شرق و غرب در موضوع اوکراین، کشورمان را «هل» داد تا با این کشور همداستان شده و به گسترش روابط بپردازد و در مقابل دوربین‌ها توافقات آنچنانی امضا کند، برای ایران ‌گران تمام شد و سایه بی‌اعتمادی روی مذاکرات هسته‌ای انداخت و قطار مذاکرات پرونده هسته‌ای را از نیمه‌های «وین 6» از ریل خارج کرد. این گسترش روابط و توافقات آنچنانی با ایران صرفا سیگنالی از سوی روسیه به غرب بود و در همان حد هم باید آن را جدی گرفت. اکنون مشاهده می‌شود در حالی‌که ایران هزینه این بی‌اعتمادی در روابط با غرب را به‌ویژه در پرونده هسته‌ای می‌پردازد، روسیه خود با غرب بر سر اوکراین و رفع تحریم‌ها در «میلان» به نشست‌وبرخاست می‌پردازد و تلاش می‌کند معضل تحریم‌های خود را نه از طریق همکاری با ایران بلکه از طریق معامله مستقیم با غرب حل کند. این تجربه مکرر و آزمایش‌شده باید برای سکانداران سیاست خارجی کشورمان محل تفکر جدی باشد که از جاده اعتدال و توازن بین شرق و غرب خارج نشده و اطمینان حاصل کنند روسیه به غیراز روابط همسایگی با ایران، به «کارت» کشورمان در بازی با غرب می‌اندیشد پس هیچ روابط «استراتژیکی» وجود نخواهد داشت. چنانچه ایران بتواند طرح دیگری که ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران را از کشور خارج نکند بیابد، قطعا ارجح خواهد بود. تصور نمی‌رود غرب از ارسال ذخیره اورانیوم ایران به روسیه نیز خشنود باشد زیرا همواره دست ایران زیر سنگ روسیه باقی خواهد ماند و باعث وابستگی بیشتر به روسیه می‌شود که مطابق با استراتژی جهانی غرب و به‌ویژه آمریکا نخواهد بود. به‌هرحال تا پایان مهلت سوم آذرماه وقت چندانی باقی نمانده است. در نهایت ایران می‌تواند یک دور مذاکره را برگزار کند و پس از آن در صورت عدم دستیابی به نتیجه، ممکن است مذاکرات را تمدید کند. اینکه مجموعه غرب با تمدید مذاکرات چگونه برخورد می‌کند نامشخص است ولی با اطمینان می‌توان گفت شرایط در آمریکا با انتخابات میان‌دوره‌ای مجلس نمایندگان، فضای مذاکرات هسته‌ای را در اختیار تندروها قرار خواهد داد که حتی دولت آقای اوباما نیز قادر نخواهد بود خود را از تاثیرات این فضا دور نگه دارد. این یعنی احتمال توافق با ایران در آن دوران به‌مراتب، سخت‌تر خواهد شد.