تشریح اهمیت غدیر توسط سیدحسن خمینی

در آستانه عید سعید غدیر خم حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی در درس خارج اصول خود به اهمیت این روز و چرایی پذیرش خلافت توسط امیرالمؤمنین(ع) پرداخت.

به گزارش جماران، متن این سخنان که صبح روز یکشنبه در محل درس سید حسن خمینی در مدرسه دارالشفای قم ایراد شد، چنین است:

« بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین و الصلاة و السلام علی رسول الله و آله الطیبین الطاهرین

بنا به سنتی که داریم، این روز را به ذکر روایاتی پیرامون امیرالمؤمنین(ع) و روز غدیر می پردازیم.

شیخ طوسی در مصباح، مرحوم صدوقی در حصال، کفعمی در مصباح و سید بن طاووس در اقبال روایتی را مطرح کرده اند که این روایت در وسایل هم آمده که من مطابق آنچه "جامع احادیث شیعه" در جلد 11 صفحه 666 نقل کرده، به این مطلب اشاره می کنم.

روایت می کنند (طبیعتا اصل روایت از صدوق است) از تلعکبری ابی محمد هارون بن محمد که او روایت می کند از ابوالحسن علی بن احمد خراسانی؛-روایت ظرایفی دارد که سند آن را به همین خاطر مورد اشاره قرار می دهم- این روایت خیلی دقیق نقل شده و چنین دقتی معمولا در نقل روایات ما کمتر است. می گوید در رمضان 337 من از سعید بن هارون مروزی شنیدم؛ در حالی که 80 ساله بود. او هم گفت فیاض بن محمد عمر طوسی به من گفت؛ در حالی که نود سالش بود و سال روایت کردن هم 259 بود. او گفت که من حاضر بودم (در این اتفاقی که می خواهد نقل کند). چرا این افراد را با ذکر سن نام می برد؟ می خواهد بگوید که سند «عالی سند» است؛ یعنی وسایط کمی در آن وجود دارد.

او می گوید یک روزی امام رضا(ع) عید غدیر، خواص اصحاب خود را برای افطار نگه داشت؛ وقتی آنها منزل حضرت بودند، ایشان هدایایی را برای خانه هایشان فرستاد. تعبیر دارد که حتی انگشتر و کفش هم فرستاد. یعنی لباس، طعام، انگشتر و کفش را فرستاد و رسم عید گرفتن را عوض کرد. البته توضیح نمی دهد که قبل از آن رسم عید گرفتن چه بود؟

از مجموع فراز این روایت چنین برمی آید که قبل از آن چنین امری(هدیه دادن) مرسوم نبوده است؛ سپس حضرت در جمع تعبیری را مطرح می کنند که می فرمایند: پدرم هادی به من گفت (که این هم جالب است که ایشان از پدرشان با عنوان هادی یادی می کنند. در حالی که معمول است هادی عنوان امام دهم است؛ ولی برای امام کاظم(ع) عناوین زیادی به کار رفته که در این روایت با عنوان هادی یاد کرده است) که او هم از صادق(ع) جدم نقل می کند که او هم از باقر(ع) روایت می کند و او هم گفت سید العابدین(ع) و او هم گفت پدرم حسین(ع) نقل می کند...

تعبیر ظریفی در اینجا وجود دارد. اولا در روایات معمول نیست که معصومین سند روایت خود را بیان کنند و موارد کمی است که آنها سند روایت خود را نقل می کنند؛ آن هم با تعابیری چون ابی و جدی؛ که تأکید روی شجره امامت و پیامبر(ص) است. این مورد از مواردی است که ائمه در موارد زیادی به آن استناد می کرده اندو از آنسو در مواردی که کسانی در قبال آنها دنائت به خرج می داده اند آنها را به بی پشتوانه بودن منکوب می کرده اند. امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغه دارند که روزی حضرت با عثمان مشاجره پیدا کرد (در خطبه 135 نهج البلاغه)؛ یک نفر از این بادمجان دور قابچین هایی که همیشه هستند مغیره بن اخنس رو به عثمان کرد و گفت امیرالمؤمنین(ع) را به من بسپار، من تکلیفش را معلوم می کنم. یعنی مشاجره ای بین آن حضرت و عثمان در گرفته بود که آن شخص می گوید من تو را از او کفایت می کنم. حضرت چنان هجمه ای به او می کنند؛ نقطه مقابل همین تفاخر به شجره پیغمبر(ص) است: «فرزند لعین ابتر، و درخت بی ریشه و بر، تو مرا کفایت می کنی؟ به خدا سوگند، کسی را که تو یاور باشی خدایش نیرومند نگرداند، و آن که تواش برخیزانی بر پا نماند. از نزد ما بیرون شو، خدایت خیر ندهاد، پس هر کار خواهی بکن. که اگر زنده مانی خدایت از رحمت دور کناد!» در مقابل این درخت بی ریشه، این شجره مبارکه است که به تعبیر قرآن «...اَصلُها ثابِت وَ فَرعُها فِی السَّماء. تُؤتی اُکُلَها...». ائمه این تفاخر به انتساب به پیامبر(ص) را در موارد مختلف دارند؛ بخصوص در مواردی که اهمیت ولایت حضرت معلوم می شود در روایت هست.

پس بر اساس آن روایت روز عید غدیر بود؛ امام رضا(ع) همه را نقل کرد و نکته مهمی را به نقل از پدرانشان مطرح کردند؛ مطلب این است برخی سالهایی که امیرالؤمنین(ع) زندگی می کردند روز جمعه و غدیر با هم جمع(مصادف) شد. حضرت وقتی 5 ساعت از روز گذشته بود، روی منبر رفتند (طبعا چون احتمالا نماز جمعه خوانده می شده اوان ظهر بوده است)، هنگام نمازجمعه بوده است. سپس فرمودند: خداوند دو عید را برای شما جمع کرد و سپس شروع کردند به گفتن فضائل عید غدیر. یکی از مواردی که امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند این بود که در این روز صدقه دهید و هر یک درهم که صدقه دهید معادل هزار درهم ثواب دارد؛ در این روز روزه بگیرید. زیرا اگر کسی در این روز(غدیر) روزه بگیرد فضیلت آن بیش از کسی است که از ابتدایی که دنیا درست شد تا پایان تأسیس آن؛ همه را روزه بگیرد و همه شب هایش قیام کند.

جالب آنکه بعد از این فرازی دارد که می فرماید کسی که حوائج برادر خود را برطرف کند و بتواند مشکلات برادر دینی خود را برطرف کند(به قدر وسعش) مانند کسی است که این روز را روزه می گیرد.

یکی از بحث های بسیار مهم این است که امیرالؤمنین(ع) در طول زندگی به یک چیزی متهم بوده است؛ وقتی خطبه های حضرت را نگاه کنید می بینید که گویی معضله ای برای حضرت هست؛ ایشان متهم بوده اند که برای خلافت و امامت حریص است. یعنی امامت از طرفی حق امیرالمؤمنین(ع) است و باید آن را مطالبه کنند؛ از طرف دیگر هم دشمنان می گفتند تو دنبال خودت هستی و دنبال این هستی که کارهای خودت را پیش ببری. ایشان خطبه ای دارند(خطبه 171 نهج البلاغه) که این مطلب در آن خیلی بروز دارد که گویی آن وجود دریایی امیرالؤمنین دیگر به شکایت برمی آید. می فرمایند: «یک نفر به من گفت تو برای خلافت حریصی؛ من گفتم شما که حریص تر هستید و (از حق) دورتر هستید، در حالی که این امر به من هم مربوط تر و هم نزدیک تر است! و من حق خودم را می خواهم».

از طرفی مظهر زهد(که در سالهای گذشته گفته ام تقریبا تمام مکاتب تصوف که پیشینه زهد را برای خود دارند، قطب الاقطابشان امیرالؤمنین بوده است) بوده اند، در حالی که برخی فکر می کنند ایشان خیلی عبوس بودند. اتفاقا از ویژگی های حضرت این بوده که بسیار شوخ طبع بوده اند؛ تا جایی که بعضی ها در این زمینه انتقاد می کرده اند که ایشان زیاد شوخی می کنند؛ در حالی که همانگونه که گفتیم ایشان ازهد الناس بود؛ ازهد الناسی که نسبت به حطام دنیا و قدرت دنیا توجهی ندارد، متهم به حرص می شود! این دوگانگی در موارد دیگر هم هست. شما در خطبه معروف به شقشقیه در یکی از فرازها وقتی می خواهد دوران خلیفه دوم را شرح دهد در مورد قدرت این تعبیر را دارد که «زمامدار مانند کسی است که بر شتری سرکش سوار است، اگر عَنان محکم کشد ، پرده های بینی حیوان پاره می شود ، و اگر آزادش گذارد، در پرتگاه سقوط می کند»؛ این یک دوگانگی است. یعنی اگر رها کند حق و وظیفه الهی است و اگر دنبال کند(به معنای) حرص و آز است.

از این مطلب پیداست در موارد مختلف که ایشان در خطابه است. در تاریخ آمده که خلیفه دوم به ایشان می فرماید، تو جوانی و صبر کن! (خلافت) به تو می رسد؛ اینگونه حضرت را حریص خطاب می کنند. ظاهرا آن فرد از بزرگان روزگار خود بوده است و حضرت با او محاجه کرده است: «گفتگو در روز شورا: شخصی در روز شورا به من گفت: (ای فرزند ابوطالب نسبت به خلافت حریص می باشی) در پاسخ او گفتم، بخدا سوگند! شما با اینکه از پیامبر اسلام دورترید، حریصتر می باشید، اما من شایسته و نزدیکتر به پیامبر اسلامم، همانا من تنها حق خود را مطالبه می کنم که شما بین من و آن حائل شدید، و دست رد بر سینه ام زدید. پس چون در جمع حاضران، با برهان قاطع او را مغلوب کردم، درمانده و سرگردان شد و نمی دانست در پاسخم چه بگوید؟»

این از موارد جالب اسناد تاریخی است؛ زیرا مشخص است حضرت در این مورد در حضور دیگران محاجه کرده است و از فعل ماضی جملات، پیداست که این یک خاطره از داستان ثقیفه است.

یکی از بحث هایی که معمولا اهل سنت بیان می کنند که اگر اینگونه است که شما شیعیان می گویید چرا هیچ کدام از ائمه خودشان در این مورد حرفی نزده اند؟ این یکی از موارد آن!

ایشان در ادامه این خطبه دست به دعا برمی دارند: «خدایا! از قریش و از تمامی آنها که یاریشان کردند به پیشگاه تو شکایت می کنم، زیرا قریش پیوند خویشاوندی مرا قطع کردند، و مقام منزلت بزرگ مرا کوچک شمردند، و در غصب حق من، با یکدیگر هم داستان شدند، سپس گفتند: برخی از حق را باید گرفت و برخی را باید رها کرد. (یعنی خلافت حقی است که باید رهایش کنی)»

چرا ایشان از قریش شکایت می کنند؟ دلیل آن را هم اینگونه ذکر می کنند که آنها قریش پیوند خویشاوندی مرا قطع کردند؛ در فلسفه اخلاق تعبیری وجود دارد که ما نسبت به کسانی که به ما نزدیکترند در مقابل کسانی که به ما دورترند مسئولیت بیشتری داریم؛ یعنی اگر شما کسی که نزدیک تر است، بیمار شد، وظیفه تان نسبت به او سنگین تر از وظیفه نسبت به کسی است که دورتر است. اگر مثلا خدای ناخواسته فرزند شما مریض شد باید خانه را بفروشید؛ اگر برادرتان مریض شد یک گام دورتر یا نزدیک تر؛ اگر پسر خاله تان مریض شد جور دیگر. اما اگر آدم غریبی در جای دور افتاده ای بیمار شد لازم نیست شما خانه تان را بفروشید و خرج کنید. هرچه روابط نزدیک می شود مسئولیت اخلاقی بیشتر می شود؛ برخلاف حاکم که باید پدر همه باشد و نسبت به همه باید دلسوزی داشته باشد؛ من حیث هو الحاکم، نه من حیث هو الأب! اما انسانهای معمولی هرچه آن فرد نزدیک تر بود مسئولیت اخلاقی شان هم بالاتر می شود.

بنابراین حضرت در اینجا قریش را خطاب قرار می دهد، زیرا آنها پسر عمو بوده و وظیفه حفظ کیان حضرت را داشته اند. سپس می گویند جایگاه مرا کوچک کردند؛ از غریبه ها توقعی نبود، اما اینهایی که می شناختند، در غدیر بودند، از روابط من و پیامبر(ص) آگاه بودند و شأنیت اولاد پیامبر را می دانستند و احادیث مفصلی از پیامبر شنیده بودند، آیات را دیده بودند، اینها مرا کوچک کردند و بر سر چیزی که حق من بود با من منازعه کردند. این تعابیر؛ تعابیر بسیار مهمی است.

به گفته علی(ع) استدلال آنها این بود که (خلافت) اگر حق توست آن را بگیر و اگر آنها را رها کنی باز هم حق است. فضا به گونه ای است که این مجموعه ای که استدلال علی(ع) را شنیده اند، به این پاسخ رسیده اند که به ما ربطی ندارد؛ اگر نشد هم نشد!

این تعبیر امیرالمؤمنین(ع) تعبیر بسیار دلسوزانه ای است؛ آن هم در حالی که 25 سال از آن واقعه گذشته است. یک قضیه ای بعد از چند روز سرد می شود و سپس فراموش می شود. اما حضرت بعد از 25 سال می گویند من با آنها محاجه کردم، نفرینشان کردم، آنها را کوبیدم و.... اما در نهایت گفتند که حقت است! خواستی بگیر؛ نخواستی هم نگیر! بی تفاوتی اقرباء به اینجا می رسد!

چرا امیرالمؤمنین(ع) این حکومت را می گیرد؟ برخی این تعبیر را دارند که ایشان بعد از خلیفه دوم بشدت محاجه می کند که خلافت را بگیرد و در شورای شش نفره بحث می کند. اما بعدا در پایان دوره عثمان هرچقدر هم که سراغ امیرالمؤمنین می روند ایشان نمی آید. برخی از مفسرین تاریخ می گویند علت آن است که جامعه بعد از خلیفه دوم به آن درجه از فساد نرسیده بود که اصلاح ناپذیر باشد. اما پس از اینکه دوری از عصر پیامبر(ص) طولانی شد، پس از عثمان جامعه به گونه ای فاسد می شود و روابط به گونه ای فاجعه آمیز می شود که حضرت عینا می بینند نمی شود کاری کرد! هرچقدر هم سراغ ایشان رفتند، ایشان نیامد! در تعبیری که دارند می فرمایند امام حسن و امام حسین وقتی جمعیت می خواست با من بیعت کنند زیر دست و پا ماندند؛ و در تعبیر دیگر می گویند مانند موی کفتار(متراکم) بودند! اما سؤال این است که چرا با همه این انکارها حضرت خلافت را پذیرفت؟

وقتی که حضرت برای جنگ جمل می رفتند، ابن عباس می گوید وارد ذی قار نزدیک بصره شدم؛ در حالی که حضرت داشت کفش خود را پینه می کرد، گفت قیمت این کفشها چقدر است؟ گفتم قیمتی ندارد. فرمود به خدا قسم از امیری شما این برای من ارزشمند تر است! به جز آنکه حق را اقامه کند یا باطل را دفع کند.

تعبیری هم راجع به پیامبر(ص) دارند. یکی از نکات شیرین در کلام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) وصفی است که آنها راجع به پیامبر(ص) دارند. آنها بسیار شیرین و با عظمت از پیامبر(ص) یاد می کنند و تعبیر مفصلی از هند بن ابی هاله(برادر ناتنی حضرت زهرا(س) که فرزند حضرت خدیجه بود) که هست که آن توصیفات خیلی شنیدنی و خواندنی است.

خداوند این عید را بر همه ما و مسلمین مبارک بگرداند و به حق صاحب این روزها ما را از متمسکین به ولایت امیرالمؤمنین(ع) قرار دهد.