مدیریت بحران در ایران از دیدگاه یک استاد دانشگاه

 ایران از جمله شش کشور اول حادثه خیز دنیاست و داشتن سیستم مدیریت بحران کارآمد با توجه به بلایای طبیعی در برخی استان‌ها بسیار احساس می‌شود.

 سیل از جمله فرآیندهای طبیعی محیط زیست است اما دو مقوله حساسیت محیط و فقدان سیستم مدیریت کارا در جامعه موجب به بار آمدن خسارات‌های زیاد جانی و مادی به هنگام وقوع این حادثه طبیعی می‌شود.

سیستم مدیریت کارا می‌تواند محیط ها را شناسایی و براساس حساسیت‌های محیطی کاربری‌های زمین‌های شهری و غیر شهری را مشخص کند تا از بروز هرگونه مشکل و خساراتی جلوگیری کند و آن ها را به حداقل برساند.

مدیریت بحران شامل فرآیند پیش بینی، پیشگیری، مداخله و سالم سازی بعد بحران می‌شود. بحران، پنج ویژگی عمده شامل نیاز به تصمیم‌گیری بدیع، پیامدهای نامطلوب عدم واکنش سریع، راه حل های محدود، عدم به نفع بودن زمان برای تصمیم‌گیران و عواقب خطرناک تصمیمات غلط دارد.

ایران بنابر موقعیت جغرافیایی و طبیعت منحصر به فرد خود و قرار گرفتن در کمربند کوه‌زایی آلپ به یک مجموعه مدیریت بحران کارا نیازمند است.

هادی نیری در گفت و گو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به این‌که ۲۰ درصد از کل مساحت خشکی‌های سطح جهان را کوهستان ها تشکیل می‌دهند، اظهار کرد: کمربند کوهزایی آلپ در ایران رشته کوه های زاگرس و البرز را تشکیل می دهد که این مهم ایران را با نئوتکتونیک (زمین لرزه‌های شدید) و حرکت های دامنه‌ای همراه کرده است.

کردستان سومین استان کشور از نظر حرکت دامنه است

وی افزود: استان کردستان از لحاظ حرکت دامنه‌ای سومین استان کشور است که اگر مساحت استان را نیز در این رده بندی دخالت دهیم رتبه اول و دوم را به دست می آورد همچنان که در روزهای اخیر شاهد بودیم دامنه کوه آبیدر (حسن آباد) و گردنه صلوات آباد بارها حرکت دامنه ای داشته‌اند.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان تصریح کرد: ایران در کمربند خشک نیز قرار دارد و از جمله ویژگی اقلیم های خشک، خشک سالی های پیاپی و بارندگی های رگباری است که لزوم مدیریت منابع آب و مقابله با سیلاب را دوچندان می کند.

وی با بیان اینکه کمربند آتشفشانی نیز از ایران می گذرد و همه این مخاطرات طبیعی وجود یک سیستم مدیریتی بحران کارا را در بسیار ضروری می‌کند، عنوان کرد: ایران جزو ۶ کشور اول حادثه‌خیز دنیا بوده و بالاترین تعداد زمین لرزه‌های بالای ۵ریشتر را تحمل کرده است و از ۴۰ نوع بلای طبیعی ۳١ نوع آن در ایران وجود دارد.

نیری ادامه داد: از نگاه ایدئولوژیک و تئوری های منشاء گرفته با پیروزی انقلاب اسلامی و روی کار آمدن نظام جمهوری اسلامی، رقابتی میان کشورهای منطقه از جمله عربستان و اسرائیل به وجود آمد از سوی دیگر با توجه به این‌که ایران پل ارتباطی غرب به شرق و بالعکس است حضور روس‌ها و دستیابی آن ها به آب های آزاد وجود یک سیستم مدیریت بحران کارا را برای تبدیل تهدید به فرصت در ایران بیش از پیش مهم کرد.

وی با بیان این‌که وجود فناوری های نوین از جمله غنی سازی اورانیوم و صنایع با ریسک بالا مهم‌ترین عوامل تاکید کننده بر وجود یک سیتم کارای مدیریت بحران است، خاطرنشان کرد: ایران دومین کشور صادرکننده گاز و چهارمین کشور صادرکننده نفت درجهان است که این منابع عظیم طبیعی می‌تواند توجه کشورهای دیگر را جلب کند و شاید به نحوی بتوان گفت که جنگ تحمیلی نیز به دلیل جداکردن خوزستان از ایران و به دنبال آن تصاحب منابع نفتی بوده است.  

نبود مدیریت بحران کارا مسئولان را سردرگم می‌کند

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان، با اشاره به این‌که ایران از پتانسیل هایی همچون تجربه در زلزله و جنگ تحمیلی، وسعت زیاد، کثرت جمعیت جوان، تنوع اقلیمی، وجود واحدهای متفاوت زمین شناسی، منابع طبیعی و معدنی سرشار، فرهنگ نوع دوستی بسیار زیاد و اطلاع رسانی برخوردار است، گفت: متاسفانه شاهد تکرار شدن داستان همیشگی بالا بودن حجم خسارات، امدادرسانی کم و پراکنده و سردرگمی مسئولان بوده‌ایم.

مجموع تماس‌های مدیران ایرانی ١۳ برابر مدیران ژاپنی است

نیری افزود: یکی از بحران‌های مدیریت بحران ایران ساختار سازمانی و اداری است که مدیریت و الگوی مدیریتی از جمله عوامل موثر در این بحران است؛ در این خصوص طبق آمارها مجموع تماس‌های ماهانه یک مدیر ایرانی ١۳برابر مدیران ژاپنی است که این مدیریت سنتی و کدخدامنشانه را در کشور نشان می دهد.

وی با بیان اینکه یک مدیر باید بتواند کارهای نوآورانه را در اداره خود تقویت کند تصریح کرد: نحوه کار کارمندان و نقش اجتماعی ادارات از جمله بحران های مدیریتی است که در آن کارمندان از ادارات توقع واگذاری زمین و یا ساخت خانه را دارند که این موارد از وظایف مدیر یک اداره نیست.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان، با اشاره به اینکه بروکراسی به شدت سیاست زده موجب شده سیاسیون، مدیران ادارات را بر حسب جناح بندی های سیاسی انتخاب کنند و خود آن اداره در تعیین مدیر نقش بسیار کمرنگ داشته باشند ابراز عقیده کرد: در تعیین نگهبان تا مسئولان یک اداره، نمایندگان مجلس نقش دارند، این درحالی است که کار قوه مقننه و مجریه از هم جداست؛ این اتفاق موجب به انتصاب رسیدن مدیران تصادفی در ادارات می شود که به بدنه خود اداره تعلق ندارند.

وی ادامه داد: در همه کشورهای دنیا دولت نقش هماهنگ کننده در مدیریت بحران را دارد و این مردم هستند که کار مدیریت را انجام می دهند، اما مدیران تصادفی که با بروکراسی سیاست به روی کار آمده باشد علایم بحران را نمی شناسد و از سوی دیگر نیز زمینه مشارکت مردمی را از بین می برد.

مداوای پس از بحران بیشتر از پیشگیری مورد توجه قرار می‌گیرد

نیری با بیان این‌که هزینه مداوای بحران از پیشگیری بسیار بیشتر بوده ولی متاسفانه شاهد علاقه بیشتر مدیران تصادفی به امر مداوای پس از شکل گیری بحران بوده ایم، خاطرنشان کرد: این موضوع حتی در دانشگاه ها هم نمود پیدا کرده است، به طوری که رشته های کشاورزی که کار پیشگیری را انجام می‌دهند کمتر از رشته های علوم پزشکی که کار مداوا را انجام می دهند مورد توجه قرار می گیرند.

وی گفت: تشکیل باندهایی در ادارات، اختیارات را از دست مدیران خارج می کند و یا حتی گاهی منجر به جابه جایی آنها می شود؛ اگر با دقت توجه کنیم توسعه شهری شهرهایمان اکنون نه در دست شهرداری و شورای شهر بلکه در دست بنگاه دارانی است که به راحتی قیمت مسکن و زمین را کاهش و افزایش می دهند.  

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان اظهار کرد: محدودسازی اطلاعات از سوی برخی ادارات موجب شده است بسیاری از اطلاعات مهم در اختیار کارشناسان مربوطه برای پیش بینی خطرات و بحران ها در آینده قرار نگیرد.

نگاه از مرکز، عامل تشدید بحران ها شده است

وی ابراز عقیده کرد: برنامه ریزی ها از بالا به پایین موجب شده ظرفیت های محلی بدون بهره برداری باقی بماند؛ اکنون در رشته های جغرافیا، باید به جای تدریس درس فرسایش بادی به درس حرکت دامنه ای که در استان کردستان وجود دارد، توجه شود اما به این دلیل که برنامه ریزی ها در مرکز انجام می شود این‌گونه ظرفیت های محلی مسکوت می ماند.

نیری تصریح کرد: نقش راه بحران باید با توجه به وضعیت جغرافیایی و مخاطرات پیش روی مناطق مختلف کشور تدوین شود و نمی‌توان یک راه حل را برای تمامی بحران ها در کشور تجویز کرد.

وی با بیان این‌که بزرگترین سرمایه اجتماعی یک نظام میزان اعتماد مردم به آن نظام است، عنوان کرد: افرادی در قالب حمایت از مردمان بحران زده اقدام به استفاده نادرست از این سرمایه ها کرده‌اند که این اتفاق ناشی از عدم اعتماد مردم به یکسری مدیران ناکارآمد است، اگر سرمایه های اجتماعی هر نظامی کاهش یابد، در مواقع مواجهه با بحران حتما دچار مشکلات فراوانی می شود.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان ادامه داد: متاسفانه درکشور مدیریت واحد بحران قوی که شهرداری ها را در خصوص اعطای مجوز ساخت و ساز در حریم رودخانه و یا در دامنه کوه هایی با پتانسیل حرکت دامنه ای بالا مورد بازخواست قرار دهد وجود ندارد.

وی با بیان این‌که در دهه ۴۰ طرح مقاوم سازی ساختمان ها توسط مهندسن ساختمانی تدوین شده که در سال های بعد با عنوان کد ساختمانی ۲۸۰۰ معرفی شده است، خاطرنشان کرد: با وجودگذشت زمان زیادی از تدوین و تصویب این طرح همچنان اجرای آن را در ساختمان‌های کشور آن‌طور که لازم است نمی بینیم زیرا خسارات ناشی از یک زلزله ۵.۵ ریشتری به ساختمان ها همچنان وجود دارد.

نیری گفت: وجود فساد اداری موجب شده بسیاری از قوانین مهم در خصوص پیشگیری و کاهش خطرات بحران های طبیعی و غیر طبیعی با گذشت سالیان متمادی همچنان به طور کامل اجرایی نشود و یا با پرداخت مبلغی به عنوان جریمه از اجرای این قوانین صرف نظر شود؛ طبق اعلام سایت های ایرانی، ایران در رده بندی ادراک فساد اداری از میان ١۸۰کشور در رتبه ١۳۸قرار دارد.

این استاد دانشگا خاطرنشان کرد: دانشگاه کردستان در حال حاضر بهتر است ضمن کمک های نقدی، تیمی مرکب از اساتید، ژئومورفولوژی، مخاطرات، آب و هواشناسی، هیدرولوژی، شهرسازی، عمران، معماری، جامعه شناسی و روانشناسی را به مناطق سیل زده بفرستد تا ضمن شناخت کامل عوامل ایجاد سیل و تبعات آن که در شاخص سازی و مستند سازی می توانند کمک کنند در امر بازسازی مناطق هم کمک نمایند و بازسازی بر اساس اصول علمی صورت گیرد.

مشارکت مردم باید قبل و بعد از بحران صورت گیرد

وی اظهار کرد: در جریان زلزله کرمانشاه شاهد بودیم جمعیت زیادی اقدام به حضور مستقیم و پخش کمک ها در مناطق زلزله زده کردند که خود موجب بروز مشکلات جدی از جمله تصادف، سرقت، توزیع نامتناسب کمک ها و بدبینی مردم نسبت به حکومت شد.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان افزود: مشارکت مردمی باید قبل و بعد از شکل‌گیری بحران انجام شود و در جریان بحران باید تمام کارهای هماهنگی و اجرایی به دولت و نهادهای دولتی واگذار شود.

وی با بیان این‌که متاسفانه در جامعه توسعه سیاسی اتفاق نیافتده و مردم در خصوص انتخاب نمایندگان خود در شوراهای شهر و سایر نمایندگان مردم در نظام دچار اشتباه شده اند تصریح کرد: تعدادی از نمایندگان مردم که گاها با رای زیادی به سمتی رسیده اند، تخصصی ندارند که خود موجب تشدید بحران و عدم اعتماد مردم به مدیران می شود.

نیری عنوان کرد: برداشت نادرست از اعتقادات مذهبی موجب شده مدیریت بحران در کشور دچار مشکلات اساسی شود؛ فرد با ساختن خانه در حاشیه رودخانه و یا در دامنه کوه با خطر حرکت دامنه ای بالا، به وقوع نپیوستن همه حوادث را به سرنوشت الهی واگذار می کند این درحالی است خداوند انسان ها را صاحب اختیار آفریده است.

وی تاکید کرد: قسمتی از مشکلات مدیریت بحران در ایران ناشی از فقر اقتصادی است، توان مالی مردم، اجازه ساخت سازه های مقاوم در برابر مخاطرات را با بالا رفتن هزینه مصالح ساختمانی نمی دهد.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: دانشگاه کردستان در حالا حاضر بهتر است ضمن کمک های نقدی، تیمی مرکب از اساتید، ژئومورفولوژی، مخاطرات، آب و هواشناسی، هیدرولوژی، شهرسازی، عمران، معماری، جامعه شناسی و روانشناسی را به مناطق سیل زده بفرستد تا ضمن شناخت کامل عوامل ایجاد سیل و تبعات آن که در شاخص سازی و مستند سازی می توانند کمک کنند در امر بازسازی مناطق هم کمک نمایند و بازسازی بر اساس اصول علمی صورت گیرد.

نیروی متخصص مدیریت بحران در کشور وجود ندارد

وی ادامه داد: ظرفیت پذیرش کارشناسی ارشد دانشگاه های دولتی کشور از طریق سازمان سنجش در سال ۹۶ در رشته های مدیریت بازرگانی، مدیریت صنعتی، مدیریت دولتی و مدیریت بحران به ترتیب ۳هزارو١۳۲نفر، ١هزارو ۳۳١نفر، ۷۶۳نفر و ۵نفر بوده است. این تعداد دانشجو برای کشوری که در رتبه ششم کشورهای مخاطره آمیز در جهان قرار دارد به هیچ وجه قابل قبول نیست.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان با اشاره به این‌که نبود نیروی متخصص در حوزه مدیریت بحران در کشور موجب شده تاکنون نقشه راه متناسب با مناطق مختلف در کشور تدوین نشود خاطرنشان کرد: تکرار اشتباهات در مدیریت بحران های مشابه از دلایل بایگانی نشدن تجربیات بلایای طبیعی و غیرطبیعی توسط متخصصین مدیریت بحران در کشور است.

اساتید دانشگاهی مرتبط با مدیریت بحران عضو ستاد بحران نیستند

وی گفت: تعداد زیادی از استادان دانشگاه در خصوص مدیریت بحران تدریس می کنند، اما متاسفانه هیچ یک از دانشگاه های کشور به جز دانشگاه علوم پزشکی عضو ستاد مدیریت بحران در کشور نیستند که این مهم نشان دهنده تمایل بیشتر دولت به مداوای بحران تا پیشگیری از آن است.

نیری در پایان یادآور شد: متاسفانه در تحقیقات و مقالات نوشته در حوزه مدیریت بحران بحث کمیت بیشتر از کیفیت مدنظر بوده است نمی توانیم از این تحقیقات در شاخص سازی و به دنبال آن استفاده در کارهای عمرانی از آن استفاده کنیم.

بحران‌های طبیعی بر زندگی میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تأثیر می‌گذارند و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی به زیادی را وجود می‌آورند. مدیریت بحران‌های طبیعی می‌تواند این هزینه‌ها را تا حد زیادی کاهش دهد و جوامع را در برابر این بحران‌ها ایمن و مصون کند.

مدیریت بحران در ایران از دیرباز دچار مشکل اساسی بوده است هرچند افرادی سعی در مرتفع کردن این نواقص در مدیریت بحران داشتند، اما این کاستی‌ها تنها با کارهای اساسی و پایه‌ای در دانشگاه ها با کمک اساتید قابل انجام است و تا زمانی که این نواقص در مدیریت بحران کشور به ایجاد یک ستاد توانمند واحد نینجامد نباید انتظار بیشتر داشت.