بارورسازی ابرها در ایران؛ افسانه یا واقعیت؟

 بیست سال از آغاز فرایند بارورسازی ابرها در ایران می گذرد اما برخی آن را غیرعملی و افسانه می خوانند و بعضی دیگر خود را مدافع سرسخت آن می دانند و این رویکردهای دوگانه ابرهای ایران را در دو دهه گذشته عقیم گذاشته است.

رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها معتقد است: بحث بی پایان خوب یا بد بودن روش بارورسازی ابرها باعث شده که این روش به طور جدی و واقعی در سالیان گذشته در دستور کار مسئولان امر قرار نگیرد و هر ساله با مشکل تکراری تامین اعتبار مواجه شود.

رئیس سازمان هواشناسی کشور بارورسازی ابرها را روشی غیر عملی و پرهزینه و ناکارآمد می داند.

روش های مختلفی برای مقابله با خشکسالی 10 ساله اخیر اندیشیده شده و بیان می شود که یکی از این راهکارهای پیشنهاد شده بارورسازی ابرهاست که افزون بر بحث های موافقان و مخالفان، مقوله کمبود اعتبار نیز بر عقیم شدن باروری ابرها سایه افکنده است.
فصل بارورسازی ابرها اغلب با شروع بارش ها از پاییز هرسال آغاز می شود اما رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها این جمله های مشترک را بر زبان می آورد: عدم تخصیص اعتبار کافی،عقب بودن از زمان بندی اجرای بارورسازی و تاثیر منفی اظهارنظرهای غیرکارشناسی بر این موضوع.
سازمان جهانی هواشناسی، بهترین نوع تعدیل وضع هوا را بارورسازی ابرها دانسته است که در بیشترین مناطق دنیا به منظور افزایش بارش،کاهش ریزش تگرگ ،از بین بردن مه در فرودگاه های پر ترافیک و یا بزرگراه ها و همچنین پراکندگی ابرهای سرد پایین و جلوگیری از بارش انجام می شود.
در بارورسازی ابرها با افزودن مواد بارورسازی به داخل سامانه های ابری با استفاده از ژنراتورهای زمینی ،موشک،هواپیما و یا پهپاد، تشکیل و رشد بلورهای یخ در فرآیندهای بارش (برف و یا باران) تسریع و تقویت می شود و کارآیی ابرها در تولید بارش افزایش می یابد و به عبارتی دیگر بارورسازی ابرها روشی جدید برای تاثیرگذاری بر روی ابرهای طبیعی است که در آن با استفاده از مواد و ترکیبات شیمیایی، آب بیشتری از ابر به شکل باران و یا برف گرفته می شود.
براساس اطلاعات منتشر شده سازمان جهانی هواشناسی ( wmo ) در سال 2010خطر زیست محیطی استفاده از مواد هسته ساز یخی بویژه یدید نقره که در بارورسازی ابرها از آن استفاده می شود ناچیز بوده و تاثیر معناداری بر گیاهان و حیوانات ندارد.
براساس آخرین بیانیه تیم تخصصی انجمن تعدیل وضع هوای سازمان جهانی هواشناسی در سال 2017 تعداد کشورهای فعال در زمینه اجرای عملیات باروری ابرها از 47 کشور در سال 2013 به 56 کشور در سال 2017 و هم اینک طبق آخرین اعلام به 60 کشور در جهان افزایش یافته است که حاکی از گرایش روزافزون کشورها به استفاده بیشتر از منابع آب جوی است.
براساس آخرین گزارش رسمی تیم تخصصی WMO (سازمان جهانی هواشناسی) در سال 2017 به ترتیب کشورهای چین، آمریکا، تایلند، امارات متحده عربی و هند بزرگترین سرمایه گذاران در برنامه های اجرایی و تحقیقاتی باروری ابرها هستند و هند بزرگترین سرمایه گذار در زمینه تحقیقات با انجام پروژه های چندساله توسط انستیتوی هواشناسی حاره ای بر روی شهر پونا است و همچنین امارات متحده عربی طی سه سال گذشته با برگزاری فراخوان بین المللی هرساله 5 میلیون دلار صرف برنامه های تحقیقاتی خود در این زمینه کرده است.
براساس این گزارش کشور چین با حدود 648/4 میلیمتر بارش میانگین سالیانه از سال 1958 فناوری باروری ابرها را در کشور خود به کار گرفته و در حال حاضر درتمام استان های خود بجز یک استان عملیات بارورسازی را توسط 42 هواپیمای مجهز به ژنراتورهای نیتروژن مایع، یخ خشک و یدید نقره انجام می دهد و تعداد کارکنان و متخصصان فعال در این کشور به حدود 33 هزار و 422 نفر می رسد و این در حالی است که به گفته مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها ایران تعداد پرسنل این مرکز حدود 30 نفر و بودجه امسال آن تنها شش میلیارد تومان بوده است.
منازعه بر سر باروری ابرها در ایران در اواخر سال گذشته به حدی بالا گرفت که به مناقشه مورد اختلاف مسئولان ارشد برخی سازمان ها تبدیل شد و رئیس سازمان هواشناسی کشور مخالفت جدی خود را با این مساله رسما اعلام کرد.

**دیدگاه مخالفان بارورسازی
رئیس سازمان هواشناسی کشور با تاکید بر اینکه بارورسازی ابرها تاثیر آشکاری بر جبران کم‌بارشی و خشکسالی کشور ندارد، موضع این سازمان را در مورد باروری ابرها اعلام کرد و نسبت به خطرات ناشی از باروری نیز هشدار داد.
داود پرهیزکار اواخر سال 96 در گفت و گو با خبرنگاران همچنین با تاکید بر اینکه رادارهای شناسایی وضعیت خردفیزیک ابر در کشور ما وجود ندارد، نسبت به تاثیر منفی باروری ابرها هشدار داد و گفت: اگر بدون شناخت دقیق ابر نسبت به بارورسازی اقدام و به اشتباه هسته‌های تراکم زیادتر از نیاز وارد ابر کنیم نه تنها در افزایش بارش موفق عمل نکرده‌ایم بلکه حتی ممکن است با این عمل باعث کاهش مقدار طبیعی بارش شویم.
وی بیان کرد: سازمان هواشناسی قطعا به شکلی که وزارت نیرو به بارورسازی ابرها اعتقاد دارد به این کار معتقد نیست و این سازمان بارها نظرات خود را در این مورد اعلام کرده است و تاکید دارد که بارورسازی ابرها نیاز شدیدی به مطالعات دقیق میکروفیزیک ابر دارد.
پرهیزکارافزود: واقعیت این است که برای بارورسازی ابر باید رادارهای ویژه‌ای برای شناسایی مشخصات و رفتار ابر در کشور داشته باشیم که در حال حاضر از چنین رادارهایی برخوردار نیستیم.
رئیس سازمان هواشناسی ایران ادامه داد: طی 70 سالی که از عمر بارورسازی ابرها در جهان می‌گذرد، کشورهای بسیار زیادی به این حوزه ورود کرده‌اند و سعی داشتند به روش‌های مختلف، مقدار بارش را در مناطق خود بالا ببرند و نتایج همه این تلاش‌ها منجر به انتشار مقالات متعدد در مجلات علمی جهان شد و جالب اینکه در میان این مقالات متعدد، حتی یک مقاله یافت نمی‌شود که ادعا کند از طریق بارورسازی ابرها، مشکل کم آبی حتی در یک منطقه کوچک و در یک بازه زمانی کوتاه حل شده و در بسیاری از این مقالات به ‌ویژه مقالاتی که اخیرا منتشر شده به این نتیجه رسیده‌اند که باروری ابرها راه حل رفع مشکل خشکسالی و کم آبی نیست بنابراین کشورهایی که در دنیا صاحب تکنولوژی بارورسازی ابرها هستند نظیر آمریکا این شیوه را رها کرده اند و سراغ مدیریت منابع آب رفته اند.
وی اضافه کرد: اگر از روش یُدید نقره برای باروری استفاده کنیم، در بلند مدت می‌تواند خطراتی برای آب و خاک داشته باشد، چون این ماده سمی است و از طریق آب و خاک وارد دریا و دریاچه‌ها می‌شود و در نهایت حتی به موجودات دریایی آسیب می‌رساند.
رئیس سازمان هواشناسی کشور در بخش دیگری از صحبت های خود به هزینه بر بودن باروری ابرها اشاره کرد و افزود: من در جریان دقیق اعتبار مورد نیاز برای انجام باروری ابرها نیستم اما می‌دانم که مبالغ بسیار سنگینی نیاز است تا چنین کاری انجام شود و معمولا در تمام دنیا در مقالات اشاره می‌شود که این پروژه بسیار پر هزینه است و حتی در صورت توفیق این طرح، با توجه به میزان اثرگذاری آن صرفه اقتصادی ندارد و بیشتر مقالات علمی چاپ شده در دنیا این موضوع را تایید می‌کند.

** موافقان بارورسازی ابرها
مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرهای کشور در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: اظهارنظرهای غیرکارشناسی زیادی درباره بارورسازی ابرها وجود دارد و افرادی با جایگاه های رسمی بدون منبع و اطلاعات کافی سخن می گویند و سخنانشان منجر به بروز مشکلاتی در این مورد می شود.
فرید گلکار ادامه داد: برخی افراد در اظهارات خود عنوان می کنند که جز ایران در هیچ کشور دیگری در دنیا باروری ابرها انجام نمی شود، این اظهارات واقعی نیست و در حالی بیان می شود که بر اساس اطلاعات منتشر شده WMO ( سازمان جهانی هواشناسی) 60 کشور دنیا در سال 2018 میلادی بارورسازی ابرها را انجام داده اند.
گلکار گفت: در بعضی موارد حرف های نادرست در زمینه باروری ابرها به اندازه ای بزرگ است که متاسفانه مردم آن را باور می کنند.
وی ادامه داد: حدود 9 سال پیش 56 کشور جهان باروری ابرها را انجام می دادند که اکنون این تعداد به حدود 60 کشور در دنیا افزایش پیدا کرده اما در ایران هنوز بعضی افراد بیانیه های رسمی مراجع جهانی را کتمان می کنند بگونه ای که اطلاعات رسمی سازمان جهانی هواشناسی را هواشناسی ایران قبول ندارد و این مساله ای بسیار ناامید کننده است.

** آسیب خود تحریمی از فشار و تحریم خارجی بیشتر است
مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها اظهار داشت: در شرایط کنونی کشور و با توجه به وجود خشکسالی، تحریم و مشکلات دیگر متاسفانه خود تحریمی و اظهارات غیرکارشناسانه نیز در بعضی موارد وجود دارد که به کشور ضربه سنگینی می زند و گاه تبعات آن از تحریم و فشارهای خارجی نیز بیشتر خواهد بود و این آسیب عجیب است و منحصر به فرد در کشور ما رخ می دهد.
وی عنوان کرد: سال گذشته رئیس سازمان هواشناسی کشور نامه بسیار منفی علیه باروری ابرها به کل مراجع کشور نظیر قوه قضائیه،شورای عالی امنیت ملی،وزارت نیرو و تمام استانداری های سراسر کشور ارسال کرد.
گلکار اضافه کرد: در این نامه با استناد به سه منبع،دلایلی علیه باروری ابرها ذکر شده بود که با بررسی های انجام شده مشخص شد که هر سه منبع ارجاع داده شده در این نامه اعتبار علمی و بین المللی ندارند و بعنوان مثال یکی از این منابع ،پایان نامه دانشجو کارشناسی ارشد و حرف های استاد مشاور آن و دیگری سخنرانی چاپ شده در یک مجله نه چندان معتبر است.
وی ادامه داد: متاسفانه در این نامه، ترجمه متون خارجی تغییر داده شده بود که کار بسیار ناپسندی است و رونوشت این نامه مغشوش به تمام استانداری ها و مراجع کشور نیز ارسال شده بود.
گلکار بیان کرد: اظهارنظر افراد غیرمرتبط که گاه مسولیت هایی نیز دارند اما دانش کافی در حوزه باروری ابرها ندارند متاسفانه وجود دارد که به این فناوری در ایران ضربه زده است.
مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرهای کشور گفت: درخواست دارم کسانی که در این حوزه دانش کافی ندارند اظهار نظر نکنند و یا حداقل قطعی نظر ندهند و یا قبل از اظهار نظر، مطالعه کنند و از اطلاعات رسمی جهانی کمک بگیرند زیرا اظهارات غیرکارشناسی روی کار ما بسیار اثر خواهد گذاشت و افکار عمومی را تحت تاثیر قرار می دهد و در نتیجه آثار و عواقب منفی آن به تمام مردم کشور بر می گردد.

** پول ها کم است
وی اضافه کرد: متاسفانه اعتباری که امسال برای باروری ابرها در کشور درنظر گرفته شده شش میلیارد تومان است که این رقم با توجه گستردگی انجام این طرح در جغرافیای پهناور ایران و استفاده از تجهیزات و فناوری مورد نیاز و تامین هواپیما رقم بسیار پایینی است.
گلکار با اشاره به اینکه برای انجام طرح باوری ابرها در کشور سالانه حداقل به حدود 30 میلیارد تومان اعبار نیاز است افزود: اجرای طرح بارورسازی ابرها فواید مثبت زیادی برای کشور دارد و در پی این مساله وظیفه ملی خود می دانیم که این طرح را با وجود همه کاستی ها به پیش ببریم.

**شروع باروری از دو هفته آینده
وی ادامه داد: خوشبختانه نیروی هوا فضای سپاه پاسداران نیز اعلام آمادگی کرده که از نظر تامین تجهیزات مورد نیاز باروری نظیر هواپیما با ما همکاری کند که در همین زمینه تفاهم نامه ای آماده شد و به امضای طرفین رسید.
گلکار اضافه کرد: سال گذشته نیز همکاری هایی برای بارورسازی ابرها با نیروی هوافضای سپاه پاسداران انجام شده که به صورت تست،آزمایش و شناخت طرفین نسبت به یکدیگر بوده است که امسال این همکاری رسمی شد.
وی اضافه کرد: ظرف دو هفته آینده پروژه بارور سازی ابرها در مناطقی از کشور که مدنظر و امکان آن نیز وجود دارد انجام می شود.
گلکار گفت: استان فارس از دیرباز به صورت سنتی در ردیف استان هایی است که مطالعات باروری ابرها در آن انجام می شده است و در سال جاری باروری ابرها افزون بر فارس در استان های کرمان، خراسان جنوبی،کرمانشاه، یزد، اصفهان، چهارمحال و بختیاری و بخش هایی از کهگیلویه و بویراحمد برنامه ریزی شده است که انجام شود.
مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها با بیان این مطلب که امسال متاسفانه هنوز پروژه بارور سازی ابرها در هیچ نقطه ای از کشور انجام نشده افزود: بطور واضح در سال جاری از برنامه ریزی انجام شده در این باره عقب هستیم البته ما از ابتدای آبان ماه گذشته آمادگی کامل برای شروع پروژه را داشتیم اما به دلیل کندی سیستم اداری این کار بموقع انجام نشده است.

** کارمان را رهاکردهایم و دنبال بودجه هستیم
او بر اینکه رایزنی و مکاتباتی با وزارت کشور،استانداری ها و شرکت های آب منطقه ای سراسر کشور انجام شده که حمایتی هایی در این خصوص انجام گیرد تاکید کرد و افزود: پیگیری برای جذب بودجه مورد نیاز بارور سازی ابرها وقت و انرژی زیادی را از مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها می گیرد که این وضعیت باعث شده که این مرکز از پیگیری فعالیت تخصصی خود تا حدودی باز بماند.
وی اضافه کرد: هزینه های این مرکز اصلا با بودجه تخصیص یافته همخوانی ندارد و ضروری است که وزارت نیرو و سازمان برنامه و بودجه فکری به حال این وضعیت کنند.
گلکار اظهار داشت: من هر ساله به جای تمرکز بر فعالیت تخصصی باید به دنبال جذب بودجه و پر کردن خلاء های مالی اجرای پروژه باروری ابرها باشم.
این مقام گفت: چرا هر ساله زمانی که خبرنگاران در تماس با من از میزان باروری ابرها سوال می کنند باید اعلام کنم که اعتبار نداریم و یا کم تخصیص داده شده و همیشه باید از برنامه به خاطر مسائل مالی عقب باشیم و یکسال در میان و دو سال پروژه بارور سازی را انجام دهیم در صورتی که بارندگی و آب برای کشور ما موضوعی حیاتی و در اولویت قرار دارد.

** تولید مواد مورد نیاز باروری ابرها برای اولین بار در داخل کشور
گلکار گفت: برای اولین بار امسال فناوری تولید مواد مورد نیاز باروری ابرها در داخل کشور نتیجه داده و بزودی با تامین اعتبار مورد نیاز می توان حداقل نیمی از مواد مورد نیاز امسال و کل مواد سال آینده را در داخل کشور تولید کرد.
وی اظهار داشت: در قالب طرح توسعه در نظر داریم که تعداد هواپیماهای مورد استفاده برای باروری ابرها را از یک فروند به سه فروند افزایش دهیم در صورتی که مشکلات مالی اجازه این کار را بدهد.

** دسترسی مرکز باروری به اطلاعات رادارهای هواشناسی قطع است
رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها بر لزوم دسترسی این مرکز به اطلاعات و داده های رادارهای هواشناسی سراسر کشور برای انجام دقیق عملیات بارورسازی ابرها تاکید کرد و گفت:در گذشته مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها برای ارتقای دقت و کیفیت بارورسازی به اطلاعات رادارهای هواشناسی سراسر کشور دسترسی داشت اما از یکسال و نیم پیش سازمان هواشناسی دسترسی این مرکز را به داده های این رادارها قطع کرده است.
گلکار افزود: این مشکل باید در سطح وزارتخانه ها برطرف شود که ما نیز این موضوع را انعکاس داده و امیدواریم که سازمان هواشناسی با این مساله کنار بیاید و به دقت عملیات بارورسازی ابرها کمک کند زیرا در شرایط کنونی ممکن است براثر اطلاعات ناقص در خصوص سامانه های بارشی و مسیر حرکت آن،عملیات بارورسازی انجام شود اما حرکت آن سامانه به گونه ای باشد که بارش در کشورهای همسایه رخ دهد.
گلکار بیان کرد: دستیابی این مرکز به اطلاعات رادارهای هواشناسی تمام استانها بر باروری ابرها امر مهمی است که نیاز است با تعاملات بین دستگاهی رویه کنونی اصلاح شود.

**افزایش حتی یک درصدی بارندگی برای ایران ضروری است
رئیس مرکز پژوهش های علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز می گوید که باروری ابرها از جنبه های مختلفی حائز اهمیت است که یکی از این جوانب افزایش باران است و براساس مطالعات جهانی، باروری ابرها تا ده درصد بر افزایش بارندگی ها تاثیر دارد که میزان در برخی نمونه های موفق آن تا 15 درصد نیز بوده است.
محمد جعفر ناظم السادات در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: بنابر این حتی افزایش بارندگی در حد یک تا دو درصد هم برای کشور خشکی مثل ایران اهمیت بسیاری دارد.
وی ادامه داد: همه کشورهایی که باروری ابرها را انجام می دهند در کنار آن مراکز تحقیقاتی نیز فعالیت و با این طرح بطور کامل همراهی می کنند که در ایران اینگونه نیست.
ناظم السادات اضافه کرد: شناخت حرکت صحیح اتمسفر در کشور برای عملیات بارورسازی بسیار مهم و ضروری است و باید پیش از باروری در مقیاس روزانه،ماهانه و فصلی تحقیقات کاملی در این باره انجام شود تا شناخت درستی از رطوبت و اتمسفر کشور و حرکت آن حاصل شود و در مرحله بعد با دانایی ایجاد شده نسبت به بارورسازی ابر اقدام کرد که اگر حرکتی در تغییرات جوی رخ داد درباره آن آگاه باشیم که حرکت جوی به زیان کشور تمام نشود.
رئیس مرکز پژوهش های علوم جوی و اقیانوسی دانشگاه شیراز بر این نکته که بودجه بارور سازی کشور کم است تاکید کرد و گفت: بارورسازی در کشور ما به دلیل کم بودن بودجه،نبود همکاری بین دستگاهی و عدم پشتیبانی کافی دولت همراه با تحقیقات مورد نیاز انجام نمی شود.

**بارور سازی به بخش خصوصی واگذار شود
ناظم السادات گفت:برای ساماندهی و اجرای بهتر بارورسازی ابرها در بعضی کشورها این کار به بخش خصوصی واگذار شده به گونه ای که دولت به کشاورزان منطقه ای و مدیران سدها کمک کرده که آنها با شرکت های خصوصی بارورسازی ابرها قرارداد ببندند و دولت تنها برای مطالعات و تحقیقات کمک و پشتیبانی می کند.
وی اظهار داشت: در این روش چون کار بین دو بخش خصوصی انجام می گیرد قطعا بر مدار علمی بیشتری پیش خواهد رفت و در کشور ما اینکه دولت با کمک نیروهای نظامی بخواهد کار را انجام دهد این موضوع به سامان نخواهد رسید.
ناظم السادات عنوان کرد: مرکز ملی باروری ابرها باید استراتژی و راهبرد را مشخص و مجوز برای شرکت های خصوصی صادر و با ارائه تسهیلات نسبت به راه اندازی این مراکز خصوصی تلاش و بر عملکرد آنها نظارت کند.
وی عنوان کرد: در حال حاضر کار در دست دولت است و به همین دلیل بودجه مورد نیاز اغلب تامین نمی شود و هر ساله نیز بارور سازی ابرها مورد نقد برخی قرار می گیرد و به همین دلیل کار درست به پیش نخواهد رفت ولی اگر این کار به بخش خصوصی واگذار شود کار به صورت درست و اصولی پیش می رود.
حال بعد از گذشت 80 سال از ایجاد فناوری بارورسازی و 20 سال از ورود آن به ایران این توقع در سطح جامعه وجود دارد که فکری در این زمینه بشود و نتایج ملموس آن در زندگی مردم مشخص شود تا مردم نگویند آسمان بر زمین بخیل شده است.