مقصد خروج سرمايه ايرانيان کجاست؟

درحالی اعلام فرار ۳۰‌میلیارد دلار سرمایه در ماه‌های پایانی سال ۹۶ از زبان محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس در رسانه‌های مختلفی بازتاب داده شد که این گفته گواه این مطلب بود که روند فرار سرمایه از کشور بیش از گذشته تشدید شده است. به‌دنبال ادامه التهابات ارزی در کشور، دولت سیاست جدید ارزی مبنی بر یکسان‌سازی ارز را در ماه فروردین اتخاذ کرد که کارشناسان یکی از آثار مثبت آن را کنترل خروج سرمایه از کشور اعلام کردند. صاحب نظران اقتصادی پیش‌بینی ناپذیر‌بودن بخش‌های مختلف اقتصاد را یکی از دلایل فرار سرمایه از کشور می‌دانند و معتقدند این پدیده آثار مختلفی چون فقیرتر شدن، کاهش تولید کالاها و خدمات و درنتیجه گرانی، کاهش نرخ رشد اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری و ... را برای کشور به‌دنبال خواهد داشت. طی سال‌های اخیر امارات متحده عربی، ترکیه، کشورهای آسیای میانه چون آذربایجان، ارمنستان یا گرجستان از جمله مقاصد جذاب برای جذب سرمایه ایرانیان بوده‌اند.

براساس اطلاعات منتشر شده، در سال 1392 خالص حساب سرمایه منفی 3/9‌میلیارد دلار بوده است. منفی‌بودن حساب خالص سرمایه نشان از آن دارد که خروج سرمایه بیشتر از ورود سرمایه به کشور بوده است. اوضاع حساب سرمایه در سال 1393 بهتر شده است و خالص این حساب در این سال به 5/0میلیارد دلار افزایش یافته است. در سال 1394 دوباره خالص حساب سرمایه به فاز منفی وارد شده و به منفی 5/2‌میلیارد دلار رسیده است. در سال 95 نیز این حساب به منفی 3/18تنزل یافت و این نشان می‌دهد که در سال 95خروج سرمایه از کشور از ورود سرمایه به کشور به‌شدت پیشی گرفته است. همچنین سال گذشته، صندوق بین‌المللی پول در گزارشی میزان خروج سرمایه ایران در سال 96 را حدود 27‌میلیارد دلار اعلام کرد. خروج سرمایه زمانی اتفاق می‌افتد که فعالان اقتصادی ارز ناشی از فعالیت تجاری خود را به کشور وارد نکرده باشند، به‌عنوان مثال اگر بعد از صادرات، صادرکننده ارز حاصل از فروش محصول خود را در داخل کشور به ریال تبدیل نکرده باشد، این فرایند شکل می‌گیرد.

سیاست جدید ارزی برای مدیریت فرار سرمایه

کارشناسان خروج سرمایه را یک پدیده اقتصادی- اجتماعی می‌دانند و دلایل مختلفی را برای بروز آن ذکر می‌کنند، غیرقابل پیش‌بینی‌بودن وضعیت سیاسی و اقتصادی، خلأهای موجود در سیاست عمومی کشور برای حمایت از سرمایه و ... از جمله مهمترین دلایل این مساله است. همچنین موانع کسب وکار و دشواری فعالیت‌های اقتصادی، ریسک بالای سرمایه‌گذاری، تمایل به زندگی در خارج از کشور و اخذ اقامت در کشورهای خارجی این مهم را در کشور تشدید می‌کند. خروج سرمایه با هدف سرمایه‌گذاری و خرید دارایی در خارج از کشور مثل خرید مسکن، سرمایه‌گذاری در قالب احداث شرکت یا خرید دارایی مالی نظیر (اوراق بهادار، سپرده بانکی یا رمز ارزها) نیز اتفاق می‌افتد. نوسانات اخیر ارزی که از ماه‌های پایانی سال گذشته اوج گرفت، سبب تشدید روند خروج سرمایه از کشور شد که در همین باره، رئیس اتاق تهران در 24 بهمن سال گذشته، گفت:‌ای کاش تجربه چندین‌ساله بعد از انقلاب را که مرتب تکرار شده است، درست می‌گرفتیم و به این عمل می‌کردیم که نوسانات پیش نیاید، اما امیدواریم بانک مرکزی تدابیری را بیاندیشد که این نوسانات به حداقل برسد؛ اما قیمت‌هایی که در بازار است، ارز مبادله‌ای است که در نهایت سه نوع ارز دیگر شرکتی، اسکناس و حواله است؛ به این معنا که ارز شرکتی برای واردات است و در نهایت اسکناس و حواله است؛ این در حالی است که قیمت حواله بالاتر از شرکتی برای گشایش اعتبار و اسکناس است که این امر نگران‌کننده شده است که حکایت از خروج سرمایه از کشور است. او از دولت درخواست کرد که به این موضوع توجه شود، چراکه اگر قیمت ارز واقعی نباشد، خروج سرمایه از کشور صورت می‌گیرد. به‌دنبال التهابات ارزی، دولت با هدف آرام کردن اوضاع سیاست جدید ارزی خودش را مبنی بر یکسان‌سازی نرخ ارز در پیش گرفت که کارشناسان یکی از آثار مثبت آن را کنترل خروج سرمایه از کشور اعلام کردند. یک استاد دانشگاه در همین باره، به مهر گفت: «یکی از پیامدهای خوب سیاست جدید ارزی دولت، کنترل خروج سرمایه از کشور است که با اجرای درست و صحیح تمامی ارکان و اجزای این طرح، دیگر ارزی برای خروج و یا فرار سرمایه از کشور وجود نخواهد داشت.» رضا غلامی افزود: «این بدان معناست که با فرض ثبات منابع ارزی، مصارف ارزی کاهش یافته و ذخایر ارزی کشور افزایش می‌یابد که دولت می‌تواند با استفاده از این ذخایر، مدیریت بازار را آسانتر اجرا و نوسانات احتمالی بازار ارز در آینده را با اطمینان بیشتری کنترل کند.»

دلایل فرار سرمایه

یک کارشناس اقتصادی درباره دلایل تشدید فرار سرمایه از ایران در گفت‌و‌گو با «آرمان» می‌گوید: معمولا در اقتصادهایی که غیرقابل پیش‌بینی هستند، فرار سرمایه هم انجام می‌گیرد، به عبارتی ساده‌تر، وقتی که وضعیت مسکن، تولید، صنعت یا حتی محصولات کشاورزی به‌گونه‌ای باشد که نتوان پیش‌بینی کرد که فرآیند آن به‌طور مشخص و عرضه و تقاضا طی چهار- پنج سال آینده به چه شکلی است و به آن پرداخت، دراینجاست که سرمایه به جایی می‌رود که پیش‌بینی‌پذیر باشد. هادی حق‌شناس می‌افزاید: اصولا کسانی که دارای سرمایه هستند ضمن اینکه به‌دنبال افزایش سرمایه و سود‌اند، به‌دنبال حفظ سرمایه خودشان هم هستند، یعنی تمایل دارند که حتی نسبت به سال گذشته سرمایه و در کنار آن دارایی آنها افزایش پیدا کند، ولی اگر به هر دلیلی مجموعه پارامترها و شاخص‌های اقتصادی منتج به این شود که سرمایه‌گذاری قابل برآورد نباشد، طبیعتا فرار سرمایه انجام می‌گیرد.

آثار خروج سرمایه از کشور

این کارشناس اقتصادی درمورد عوارض خروج سرمایه برای کشور نیز می‌گوید: پیامدهای ناشی از خروج سرمایه بسیار زیاد است. یکی اینکه اگر کشوری جای اینکه جذب سرمایه داشته باشد، فرار سرمایه داشته باشد، یعنی انباشت سرمایه و دارایی در آن کشور کم می‌شود و وقتی که سرمایه‌گذاری انجام نگیرد؛ ما شاهد افزایش نرخ رشد اقتصادی نخواهیم بود، نه‌تنها این اتفاق می‌افتد؛ بلکه چون هر سال نسبت به سال گذشته ما شاهد استهلاک سرمایه هستیم، اگر حداقل به اندازه این استهلاک سرمایه، سرمایه‌گذاری صورت نگیرد، کشور در بلندمدت دچار فقر می‌شود. حق‌شناس ادامه می‌دهد: از جمله عوارض دیگر خروج سرمایه از کشور این است که وقتی سرمایه‌گذاری انجام نمی‌شود یعنی رشد اقتصادی بالا نمی‌رود و درنتیجه رشد بیکاری افزایش پیدا می‌کند. او می‌افزاید: همچنین وقتی سرمایه‌گذاری کم شود؛ یعنی ما با افزایش تولید کالا و خدمات مواجه نیستیم و با گرانی مواجه خواهیم شد. یکی از مشکلاتی که امروز اقتصاد ایران با آن مواجه است،‌ دقیقا همین مشکل است که ما رشد اقتصادی بلندمدتمان عددی حدود چهار است، درصورتی که ظرفیت اقتصاد کشورمان خیلی بیشتر از این عدد است و به همین دلیل به‌طور مرتب خط فقر افزایش می‌یابد. این کارشناس اقتصادی تاکید می‌کند: فرار سرمایه و کاهش سرمایه‌گذاری در کشور هم منجر به این می‌شود که کشور فقیرتر شود و هم آثار پایین‌بودن رشد اقتصادی منجر به افزایش بیکاری می‌شود و البته آثار متعدد و فراوان دیگری هم می‌توان برای آن نام برد.

مقاصد جذب سرمایه ایرانیان

حق‌شناس درمورد مقاصد جذاب سرمایه ایرانیان نیز به «آرمان» می‌گوید: مقاصد سرمایه‌گذاری عمدتا جایی است که دسترسی بیشتری به آن باشد. برای مثال امروز کشور امارات متحده عربی به دست ایرانیان آباد شده است یا در بخشی از ترکیه نیز همین اتفاق افتاده است. او ادامه می‌دهد: طبیعی است که ایرانیان کوتاه‌ترین مسافت را برای خودشان انتخاب کنند که به همین دلیل کشورهای آسیای میانه مثل گرجستان، ارمنستان یا آذربایجان مورد استقبال قرار گرفته‌اند. البته بخشی از ایرانیان در کشورهای اروپایی و آمریکایی سرمایه‌گذاری‌های فراوانی انجام داده‌اند.