تداوم سدسازی در ایران آری یا خیر؟

در چند دهه اخیر با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور؛ احداث سد بر روی رودخانه ها یکی از برنامه های اصلی کشورمان شد و با احداث سدهای ذخیره ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان های آبی را مهار شد و این در حالی است كه در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان زایی در پایین دست به وفور دیده می شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است.

سد یا بند سازی از فعالیت های مهندسی به شمار می رود كه شرایط تاریخی و جغرافیایی خاص مناطق در پیدایش،‌شكل گیری و گسترش آن سهم به سزایی دارند.

در گذشته در هر منطقه خاص جغرافیایی بنا بر ضرورت یا نیاز ساكنین آن جا نسبت به ایجاد سد،‌بند یا آبگیر اقدام می كرده اند تا نیازهای خود در زمینه آبیاری و آبرسانی را مرتفع سازند.

در مناطقی نیز به خاطر پایین بودن سطح آب‌های رودخانه ها یا نیاز جهت تغییر مسیر رود، سد سازی انجام می گرفته تا بتوانند سطح آب را بالا آورده و برای نیازهای كشاورزی و عمرانی از آن استفاده كنند.

در ایران نیز به جهت كمبود آب،‌شرایط اقلیمی خاص و نیازهای روزمره آب ماده ای بسیار ارزشمند محسوب می شده كه این امر را علاوه بر بندسازی، سد سازی و آثار به جا مانده می توان در فرهنگ ایرانی و ارزشی كه برای آب قایل می شدند و حافظه تاریخی مردم ایران به وضوح مشاهده و مطالعه كرد.

در سرزمین های ایران و مصر كه از قدیم در معرض سیلاب و طغیان رودخانه ها قرار داشتند‌،ساخت بندهای متفاوت در طول مسیر رودخانه ها و یا مناطق سیل خیز به جلوگیری از خسارات این گونه طغیان ها كمك فراوانی می كرد.

تاریخ سدسازی در ایران‌، مصر و بین النهرین قدمتی بسیار طولانی دارد و هنوز هم می توان نشانه هایی از آنها را در این سرزمین ها یافت. به طور كلی سدسازی و نیز لایروبی و مرمت آنها از دیر باز در ایران و دیگر سرزمین ها وجود داشته بطوری كه سدسازی در ایران به زمان هخامنشیان باز می گردد.

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بین المللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است.

در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالی های کم سابقه ای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفره های آب زیر زمینی به دلیل استفاده شتاب زده تجربه می کنند.

امروز نزدیک به 800 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی نداشته بطوری كه علاوه بر به مخاطره افتادن سلامتی انسان  غنای زیستی زمین نیز به بحران نزدیك شده است.

این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی کمتر از یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می شود باید به مواردی همچون استفاده بی رویه از منابع آبی، برنامه ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده ای از داشته های آبی کشور در بخش هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

در چند دهه اخیر  احداث سد بر روی رودخانه ها به یکی از برنامه های اصلی کشورمان تبدیل شده و بر اساس این گزارش طبق آمار جدید تا به امروز؛ تعداد سدهای به بهره برداری رسیده، اجرایی و مطالعاتی كل كشور 1330 سد است كه از این تعداد 647 سد به بهره برداری رسیده، 146 سد در حال اجرا و تعداد 537 سد نیز مرحله مطالعاتی را می گذراند.

میزان حجم مخزن سدهای كشور مجموعا 123442میلیون متر مكعب است كه از این میزان 48454میلیون متر مكعب به بهره برداری رسیده و 24587 میلیون متر مكعب در حال اجرا و 50401 میلیون متر مكعب نیز در مرحله مطالعاتی قرار دارد.

همچنین میزان آب قابل تنظیم سالیانه سدهای كشور در كل 65309 میلیون متر مكعب است كه 34169 میلیون متر مكعب به بهره برداری رسیده و 15862 میلیون متر مكعب مرحله اجرا و 15278 میلیون متر مكعب نیز مرحله مطالعاتی را طی می كند.و میزان سطح زیر كشت سدهای كشور در حال حاضر 4358593 هكتار است كه از این میزان سطح زیر كشت 1006542 هكتار در مرحله مطالعاتی، 894956 هكتار در حال اجرا و 2457095 هكتار نیز به بهره برداری رسیده است.

بر پایه این گزارش مجموعا 118 سد تحت پوشش آب منطقه ای استان آذربایجان شرقی است كه از این تعداد 60 سد به بهره برداری رسیده،12 سد در مرحله اجرا و 46 سد نیز در مرحله مطالعاتی است.

در آذربایجان غربی مجموعا 62 سد وجود دارد كه تعداد 22 سد به بهره برداری رسیده، 9 سد در مرحله اجرا و 31 سد در مرحله مطالعاتی قرار دارد.

استان اردبیل دارای 55 سد است كه تعداد 24 سد به بهره برداری رسیده، 7 سد در مرحله اجرا و 24 سد نیز مرحله مطالعاتی را طی می كند.

استان اصفهان با جمعیت حدود 3میلیون و 400هزار نفر نفری و دارا بودن 44 سد كه 18 سد این استان به بهره برداری رسیده و 6 سد در مرحله اجرا و 20 سد نیز در مرحله مطالعاتی دارد و از جمله استان هایی است كه به لحاظ شرایط آبی در بحران بسر می برد.

آب منطقه ای البرز تعداد 2 سد را تحت پوشش خود دارد كه هر 2 سد نیز مرحله مطالعاتی را طی كرده و هنوز برای تامین آب این منطقه به بهره برداری نرسیده اند.

آب منطقه ای ایلام 15 سد تحت پوشش دارد كه تنها 2 سد به بهره برداری رسیده است

بوشهر نیز از مجموع 8 سد تنها یك سد بهره برداری شده دارد كه آب مورد نیازش را تامین كند.

تهران 8 میلیون و 500 هزار نفری نیز مجموعا 15 سد دارد كه از این تعداد 7 سد به بهره برداری رسیده، 3 سد در مرحله اجرا و 5 سد در مرحله مطالعاتی بسر می برند كه البته این استان نیز در شرایط بحرانی به لحاظ تامین آب را طی می كند.

چهار محال بختیاری نیز كه 21 سد دارد و با 5 سدی كه بهره برداری رسیده همچنان تا بهره برداری دیگر سدهای مطالعه یا در دست اجرا فاصله زیادی دارد.

از خراسان رضوی نیز طبق اعلام وزارت نیرو بعنوان استان كم آب كشور یاد شده كه 73 سد در حال بهره برداری، مطالعه و اجرا دارد كه از این تعداد 41 سد به بهره برداری رسیده است شهر مشهد حدود 3 میلیون نفر جمعیت دارد و سالانه 25 میلیون نفر نیز جمعیت دارد و از جمله شهرهای بحرانی به لحاظ تامین آب مصرفی است.

مشهد اولین شهری است كه مرحله پایلوت طرح تفكیك آب شرب و مصرفی را طی می كند.

در استان های خراسان شمالی و جنوبی نیز به ترتیب هر كدام 22 و 24 سد وجود دارد كه از 22 سد خراسان شمالی 7 سد و از سدهای خراسان جنوبی 13 سد به بهره برداری رسیده اند.

از 51 سد موجود در زنجان 15 سد به بهره برداری رسیده است.

و اما در سمنان كه به عنوان شهر كم آب كشور یاد شده 10 سد وجود دارد كه از این تعداد 6 سد به بهره برداری رسیده یك سد در حال اجرا و تعداد 3 سد نیز مرحله مقدماتی را پشت سر می گذراند سمنان از جمله استان های واقع در فلات مركزی كشور است كه جهت انتقال آب از دریاچه خزر به این محدوده در دست بررسی است.

سیستان و بلوچستان با مجموع 47 سد كه تعداد 22 سد آن به بهره برداری رسیده از جمله استان هایی است كه سالیان متمادی با توجه به وضعیت پایدار اقلیم خشك، شدت تبخیر و خشكسالی های پی در پی در وضعیت نابهنجار آب بسر می برد بطوری كه طبق اعلام مسئولین ذیربط در این منطقه بخش شهری این استان 27 میلیون متر مكعب كمبود آب دارد.

آب منطقه ای فارس 23 سد را تحت پوشش خود دارد كه از این تعداد 8 سد به بهره برداری رسیده شیراز از شهرهای این استان نیز از جمله استان های كم آب كشور است.

در قزوین نیز در مجموع 11 سد موجود است كه از این تعداد هیچكدام به بهره برداری نرسیده، 2 سد در مرحله اجرا و 9 سد نیز مرحله مطالعاتی را طی می كند و این شهر نیز از جمله شهرهای كم آب كشور است.

در استان قم نیز مجموعا 17 سد وجود دارد كه از این تعداد 3 سد به بهره برداری رسیده و فعال است ضمن اینكه قم نیز جزء 12 كلان شهری است كه با بحران كم آبی مواجه است.

آب منطقه ای كردستان 31 سد را در مرحله مطالعه، بهره برداری و اجرا دارد كه از این تعداد 6 سد به بهره برداری رسیده است.

در كرمان از 16 سد تحت پوشش آب منطقه ای 5 سد به بهره برداری رسیده و این شهر نیز كم آب است.

در كرمانشاه از 36 سد موجود تنها 6 سد به بهره برداری رسیده است.

در كهكیلویه و بویر احمد از 24 سد موجود 2 سد به بهره برداری رسیده و 19 سد مرحله مطالعاتی را طی می كند.

آب منطقه ای گلستان 24 سد را تحت پوشش خود دارد كه از این تعداد 14 سد فعال است.

در گیلان از مجموع 13 سد موجود تنها یك سد به بهره برداری رسیده، 4 سد در مرحله اجرا و 8 سد نیز در دست مطالعه است.

از 40 سد موجود در لرستان 3 سد به بهره برداری رسیده 28 سد در مرحله مطالعاتی و 9 سد نیز در دست اجراست.

آب منطقه ای مازندران 22 سد را تحت پوشش خود دارد كه از این تعداد 10 سد فعال است.

در استان مركزی از مجموع 30 سد 16 سد به بهره برداری رسیده است و اراك از جمله شهرهایی است كه با مشكل كم آبی دست و پنجه نرم می كند.

در استان هرمزگان نیز مجموعا 17 سد در دست مطالعه، اجرا و بهره برداری است كه 10 سد تكمیل و آب مصرفی این محدوده را تامین می كند و شهر بندرعباس در این استان از جمله شهرهای كم آب كشور است.

در همدان كه یكی از شهرهای كم آب كشور است مجموعا 18 سد وجود دارد و از این تعداد تنها 5 سد به بهره برداری رسیده است.

استان یزد نیز با بحرا كم آبی مواجه است و كلا 4 سد دارد كه 2 سد به بهره برداری رسیده است.

همچنین آب و برق خوزستان مجموعا 32 سد را در دست مطالعه، اجرا و بهره برداری داشته كه از این تعداد 7 سد به بهره برداری رسیده است.

توسعه آب و خاك سیستان نیز 1 سد به بهره برداری رسانده است.

توسعه منابع آب و نیروی ایران هم 42 سد را در مراحل مختف اجرا دارد كه از این تعداد 7 سد را به بهره برداری رسانده است.

جهاد كشاورزی نیز از مجموع 361 سد 298 سد را در كل كشور به بهره برداری رسانده است.

موسسه عمران رفسنجان نیز از یك سد بهره برداری كرده است.

آنچه شایان ذكر است اینكه برخی سدسازی را بزرگ‌ترین معضل زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی كشور عنوان كرده و اذعان كرده اند كه سدسازی نه تنها كشاورزان مولد زیادی را به دستفروش حاشیه شهرها تبدیل كرده، که در جایگاه بزرگ‌ترین فعالیت سرمایه‌بر كشور پایین‌ترین اشتغالزایی‌ها را نیز دارد بطوری كه چیت چیان وزیر نیرو عنوان كرده كه در برخی جاها به دلیل متعدد بودن مدیریت‌ها در یک حوزه، برای منابع آب سطحی محدود گاهی دو، سه یا چهار سد ساخته شده که الان این سدها هیچ کدام به اندازه کافی آب در مخزن ندارند چرا که بیشتر از ظرفیت حوزه سد ساخته شده است لذا باید دید از مجموع 537 سدی كه در كل كشور در مرحله مطالعاتی قرار دارند كدامیك قرار است از گردونه خارج و در لیست حذف پروژه های دولت جدید قرار می گیرند و مهمتر آنكه آیا دولت برنامه ای برای تعطیلی این پروژه ها خواهد داشت یا خیر؟