اقدامات «محمد بن سلمان» به چه معناست؟

شب چهارم نوامبر برای مدت ها در عربستان به عنوان نقطه عطفی به یاد خواهد ماند. در این شب سه رویداد در ریاض رخ داد: بازداشت ده ها شاهزاده، مقامات و رهبران تجاری سعوی؛ استعفای نخست وزیر لبنان، سعد حریری؛ و شلیک یک موشک بالستیک از یمن به فرودگاه بین المللی ملک خالد.
 
آنچه همه این تحولات را به یکدیگر متصل می کند، محمد بن سلمان است. محمد بن سلمان به منظور تلاش برای متمرکز کردن قدرت و هموار کردن راه برای جلوس احتمالی به سلطنت، در پی این بوده که ساختار پرسنلی و سازمانی سیاست داخلی عربستان را تغییر دهد و سیاست خارجی فعال و جسورانه جدیدی را اتخاذ کند.

پاکسازی در خاندان سلطنتی

فهرست افراد بازداشت شده طولانی است و سعودی ها و ناظران را شوک زده کرد؛ چرا که آن شامل افرادی می شد که تا پیش از این غیرقابل دستیابی به نظر می رسیدند؛ به ویژه افراد رده بالای خاندان سلطنتی سعودی. این بازداشت ها ظاهراً به درخواست کمیته جدید ضدفساد که ریاست آن بر عهده محمد بن سلمان است، صورت گرفت. به دلیل حاکم بودن فرهنگ خودغنی سازی و ساخت و پاخت در رده های بالای حکومت و اقتصاد در کشور و نیز گرفتن رشوه که تبدیل به هنجار در قراردادهای بزرگ حکومت شده، تردید وجود دارد که این اقدامات محمد بن سلمان نتیجه موفقیت آمیزی را در پی داشته باشد. اما این چاقوی بلند بسیاری از رقبای محمد بن سلمان را نیز حذف کرد.

از لحاظ سیاسی، مهم ترین فردی که عزل شد، شاهزاده متعب بن عبدالله، رئیس گارد ملی عربستان بود. نه تنها متعب رقیب محمد بن سلمان در رسیدن به پادشاهی بود، بلکه او تقریباً آخرین شاهزاده ای بود که پس از در اختیار گرفتن وزارت دفاع در سال 2015 توسط محمد بن سلمان، سازمانی شخصی را در اختیار داشت. این سازمان بر امور بسیاری از جمله اقتصاد متمرکز است.

گارد ملی عربستان پشتیبان خاندان سلطنتی است. برای دهه ها، ریاست آن بر عهده ملک عبدالله و سپس متعب، یکی از پسران وی بوده است. وفاداری گارد به خاندان حاکم (عبدالله) برای دهه ها ایجاد شده بود. با این وجود، محمد بن سلمان توانست متعب را به آسانی حذف کند (بنابراین، عزل متعب یادآور رویدادهای ماه ژوئن بود؛ هنگامی که وزیر کشور و ولیعهد سابق، محمد بن نایف به نفع محمد بن سلمان از قدرت کناره گیری کرد). به منظور دفاع در مقابل کودتاها، نیروهای مسلح عربستان سه نهاد مجزا را ایجاد کرده اند: ارتش منظم، گارد ملی و نیروهای امنیتی وزارت کشور که هر یک از آنها توسط شاخه ای متفاوت از آل سعود اداره می شود. این راهبرد از ظهور یک رهبر نظامی قوی همچون ناصر یا قدافی که توانستند خاندان سلطنتی حاکم را براندازند، جلوگیری کرده است. اما در حال حاضر، این تقسیمات نهادی مخدوش شده است و به نظر می رسد که محمد بن سلمان به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر هر شاخه ای از نیروهای مسلح تسلط دارد.

تمرکز عمده دیگر این بازداشت ها بر صاحبان شرکت های رسانه ای همچون ام بی سی (مرکز پخش خاورمیانه) و گروه روتانا بود. این شرکت ها کنترل بخش اعظم تلویزیون عرب زبان پادشاهی را در اختیار دارند. همچنین، تجار سعودی مانند ولید بن طلال و افراد متنفذ در حوزه ساخت و ساز مانند بکر بن لادن مورد هدف این بازداشت ها قرار گرفتند. این بازداشت ها در پی سرکوب رهبران اسلامی در تابستان و دقیقاً دو هفته پس از «کنفرانس سرمایه گذاری» صورت گرفت. در این کنفرانس، محمد بن سلمان برنامه خود را مبنی بر ایجاد شهری جدید به نام «نئوم» مشرف به ساحل دریای سرخ، نزدیک مرزهای عربستان با مصر و اردن و نه دور از اسراییل اعلام کرد.

محور جدید

در عربستان همچون هر کشوری دیگر، سیاست داخلی و خارجی در هم بافته شده است و حکومت سعودی اغلب از تهدیدات خارجی برای توجیه اقدامات سخت و شدید خود در داخل استفاده می کند. از زمان ظهور محمد بن سلمان در صحنه سیاسی عربستان در اوایل سال 2015، وی در پی این بوده که جایگاه عربستان را به عنوان رهبر جهان عرب و به ویژه سنی ها تغییر دهد. او و همراهانش خط (جبهه) سخت تری را علیه ایران ایجاد کرده اند. همچنین، محمد بن سلمان، وزیر دفاع نقش برجسته ای را در جنگ سعودی در یمن ایفاء کرده است. این جنگ که ظاهراً برای بازداشتن ایران از کسب نفوذ در یمن آغاز شد، هم اکنون در سومین سال خود است و همچنان هیچ گونه راه حل نظامی برای آن متصور نیست.

موشک پرتاب شده به ریاض به عنوان راهی برای حوثی ها بود تا نشان دهند که هنوز آنها نیرویی هستند که می توان روی آنها حساب کرد. با این وجود، ائتلاف به رهبری عربستان که در حال جنگ با ائتلاف حوثی ها ـ صالح هستند، به سرعت اعلام کردند که ایران در پشت این پرتاب موشکی بود. ریاض این موضوع را به عنوان یک عمل جنگی احتمالی تلقی کرد که حق پاسخگویی به آن را تحت ماده 51 منشور سازمان ملل دارد. محمد بن سلمان پرتاب موشک را حمله نظامی مستقیم خواند. ائتلاف به سرعت یمن را در محاصره کامل هوایی، زمینی و دریایی قرار داد.

اگرچه رقابت سعودی ـ ایرانی برای دهه ها وجود داشته و فراز و نشیب های بسیاری را به خود دیده، اما وضعیت کنونی به ویژه بنا به دلایل بسیاری خطرناک است. مهم ترین دلیل این است که در عربستان، تمرکز قدرت در دست فردی است که مصمم است از گفتمان تهدید ایران برای کمک به ملی گرایی سعودی استفاده کند. علاوه بر این، برخلاف دولت پیشین آمریکا، دونالد ترامپ مشتاق به حمایت غیرمشروط از محمد بن سلمان است. این رابطه ویژه قطعاً موجب برداشت محمد بن سلمان شده است که او می تواند با مصونیت اقدام کند. ایالات متحده و انگلستان در جنگ یمن با وجود پیامدهای ویرانگر انسانی آن مهم هستند، و هنگامی که سرکوب شدید شبه نظامیان شیعه در استان شرقی عربستان در تابستان 2017 موجب شد تا کل شهر ویران شود، ایالات متحده یک کلمه مخالفتی نکرد.

در این میان، ایران در حال گسترش قدرت خود در منطقه لوانت هستند؛ در جایی که پس از شکست تقریباً کامل دولت خودخوانده داعش، ایران یک کریدور زمینی ایجاد کرد که آن را به سوریه و لبنان متصل می کند. بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل به سرعت وارد چانه زنی با سعودی ها شد و از استعفای حریری برای برجسته کردن خطراتی که ایران برای منطقه ایجاد کرده، استفاده کرد و از تهدید حزب الله سخن گفت. وزارت امور خارجه اسراییل به سفارتخانه های خود در خارج دستور داد که خط سعودی را درباره استعفای حریری دنبال کرده و از تهدید حزب الله و ایران سخن بگویند. همچنین، اسراییل گفته است که اجازه نخواهد داد تا پایان جنگ سوریه منجر به حضور قدرتمند ایران در مرز آن با سوریه شود.

در این چارچوب است که استعفای حریری می بایست فهمیده شود. در چهارم نوامبر، حریری که شهروندی سعودی را دارد و از منابع تجاری بسیاری در پادشاهی برخوردار است، در ریاض ظاهر شد و استعفای خود را در کانال خبری العربیه سعودی اعلام کرد. حریری با بیان اینکه به دلیل برنامه ای برای ترور کردن او از لبنان فرار کرده، در استعفای خود نقش ایران در منطقه و متحد آن، حزب الله را مقصر دانست. دبیر کل حزب الله، حسن نصرالله روز بعد در یک سخنرانی سعودی ها را مقصر این شرایط دانست و این مسأله را رد کرد که حزب الله در پی حذف حریری بوده و از او خواست که به لبنان بازگردد. استعفای حریری با هدف تضعیف حزب الله از طریق رد مشروعیت آن صورت گرفت، اما این امر به خود حریری نیز لطمه زد؛ فردی که رهبری وی بر جامعه سنی لبنان از جمله از سوی اسلام گرایان سنی برای مدت ها مورد تردید و مناقشه بوده است. یک وزیر سعودی اظهار کرد که عربستان سعودی از حالا به بعد، با حکومت لبنان به دلیل حضور حزب الله در آنجا به مانند یک دشمن رفتار خواهد کرد ـ یک خط رسمی که در پی منزوی کردن لبنان از لحاظ دیپلماتیک و تنبیه آن از لحاظ اقتصادی است.

در خاورمیانه جدید، بلوک های قدرت منطقه ای در امتداد خطوط گسل قدیمی تر در حال ظهور هستند. در حالی که محمد بن سلمان قدرت خود را در پادشاهی سعودی تحکیم بخشیده، محور جدیدی در حال ظهور است ـ از واشنگتن تا تل آویو، ریاض و ابوظبی و با هدف مقابله کردن با ایران و متحدان آن. اگر امور بدین نحو ادامه پیدا کنند، لبنان احتمالاً به یکی از تلفات این کشمکش ها بدل خواهد شد.
منبع : دیپلماسی ایرانی