نقشه‌ مناطق امن زلزله یا تصاویر مهدکودکی؟

این روزها بازار اخبار و توصیه‌های ایمنی هنگام و پس از زلزله احتمالی و شاید غریب‌الوقوع تهران در میان مردم داغ است. اخباری که هراس مردم از زلزله تهران و کمک به یکدیگر برای زنده ماندن را به خوبی به نمایش می‌گذارد. از میان این مطالب اما آنچه که این روزها بیش از سایرین دست به دست می‌شود نقشه مراکز تخلیه امن اضطراری زلزله است که شهرداری تهران آن را تهیه و رونمایی کرده است، نقشه‌هایی که جلوه بصریش بیشتر از کارآمدی آن به نظر می‌رسد. فریبرز ناطقی‌الهی، رئیس پژوهشکده مهندسی سازه از انتشار این نقشه‌ها اظهار و شرمندگی می‌کند و می‌گوید: «چنین نقشه‌ای بیشتر به نقاشی‌های مهدکودکی شباهت دارد.»
سایت شهرداری تهران در طی چند روز اخیر تب جدیدی را به خود افزوده است تا کمک‌رسان مردم در هنگام زلزله فجیع تهران باشد. تبی تحت عنوان «مراکز تخلیه امن اضطراری تهران که این امکان را به شهروندان می‌دهد تا بتوانند مناطق امن و محل اسکان خود را در هنگام و بعد از زلزله پیدا کنند. این نقشه‌ها براساس مناطق 22 گانه تهران طراحی و منتشر شده است که هر منطقه نیز به چندین نقشه براساس ناحیه‌ تقسیم شده است. با نگاهی مختصر به نقشه‌های تهیه شده می‌توان دریافت که مکان‌های سرپوشیده‌ که به گفته نقشه از نظر سازه‌ای از استحکام کافی در برابر زلزله برخوردار هستند مانند مدارس، مساجد، حسینه‌ها و ... و همچنین برخی فضاهای باز مانند پارک‌ها و بوستان‌ها در هر منطقه به عنوان مراکز تخلیه امن اضطراری معرفی شده‌اند. این نقشه‌ها اطلاعات بیشتری در اختیار شهروندان نمی‌گذارند و حتی مسیر‌های کوتاه، عریض و امن در مسیر این مراکز مشخص نشده و شناسایی آن‌ها را به خود شهروندان واگذار کرده است. حتی علی رغم اظهارات بسیاری از متولیان سازمان‌ها و مراکز دولتی بعد از زلزله 5.2 ریشتری تهران- البرز مبنی بر در اختیار قرار دادن ساختمان‌ها برای اسکان شهروندان، در نقشه‌های نواحی و مناطقی که ساختمان‌های دولتی نظیر مجلس یا وزارت کشور وجود دارد خبری از نمایش آن به عنوان مراکز امن برای اسکان نیست. البته می‌توان دلیل آن را پیش‌بینی کرد، اهمیت سازمان و اسناد موجود در آنها و همچنین به خطر افتادن امنیت ملی از جمله دلایل آن است. با این حال اگر از حواشی این نقشه بگذریم آنچه که اهمیت دارد این است که آیا تهیه این نقش‌ها برای کاهش آسیب و مدیریت بحران در جهان امری مرسوم است؟ و از همه مهم‌تر اینکه آیا این نقشه‌ کمکی به کاهش آسیب و تلفات جانی زلزله تهران می‌کند؟ اینها سوالاتی است که فریبرز ناطقی الهی، بنیانگذار مقاوم‌سازی و مدیریت بحران زلزله را علی‌رغم آنچه که می‌گوید قول داده بوده تا دیگر درباره زلزله با رسانه‌ها مصاحبه نکند به واکنش وا می‌دارد.

نقشه‌ مناطق امن زلزله یا تصاویر مهدکودکی؟

او به «ابتکار» می‌گوید: بعد از زلزله اخیر که تهران را نیز تکان داد مردم نسبت به زلزله تهران عکس العمل‌های مختلفی نشان دادند که این واکنش‌ها بر روی مسئولان امر اثرات زیادی داشت، بنابراین آنها را وا داشت تا دست به کاری بزنند تا کمی از استرس‌ها بکاهند. ایران از افراد متخصصی که سال‌های سال به صورت جدی بر روی زلزله کار کرده‌اند، بهره‌مند است. برای من عجیب است که چرا از وجود این افراد برای تهیه مطالب دولتی استفاده نمی‌کنند. برای من جای سوال است که چرا باید چنین نقشه‌ای که بیشتر به نقاشی‌های مهدکودکی شباهت دارد تحت عنوان نقشه مناطق امن زلزله به دست مردم داده شود. برای من جای سوال است که این نقشه براساس چه مطالعات آسیب‌پذیری سازه‌ای تهیه شده است؟

اخلاقا و شرعا در قبال اعتماد مردم به نقشه‌ها مسئولید

«باعث تمسخر جامعه فنی است.» این جمله را ناطقی‌الهی درباره نقشه تهیه شده مکان‌های امن زلزله تهران می‌‌گوید. نقشه‌هایی که از نظر او چندین ایراد اساسی از جمله ناایمن بودن مکان‌ها از نظر استحکام، عدم دسترسی به آنها به دلیل ریزش ساختمان‌ها در شهر و نبود امکانات اولیه برای اسکان مردم زلزله زده می‌داند. او می‌گوید: نفس این اقدام قابل درک است. شهرداری و مسئولان می‌خواهند پاسخی به نیاز مردم بدهند ولی این اقدامات بی‌مبنا و بدون پایه علمی نیاز مردم را برطرف نمی‌کند. اگر یک ساختمان از ساختمان‌هایی مشخص شده در نقشه که قرار است مردم در حین زلزله به آنجا پناه ببرند، بریزد، مسئولان را از نظر اخلاقی و شرعی نسبت به اعتماد مردم معذور می‌کند. چه کسی مسئولیت شرعی و اخلاقی این نقشه را قبول می‌کند؟ آیا تهیه کننده این نقشه به این فکر کرده است که وقتی ساختمان‌های چند طبقه در کوچه‌های باریک ریختند مردم چطور می‌توانند خودشان را به این مکان‌های مشخص شده برسانند؟ چه کسی می‌تواند تضمین کند که تمامی این ساختمان‌ها و مکان‌های روی نقشه بعد از زلزله باقی می‌ماند؟ بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله می‌گوید: چه ایرادی دارد که به عنوان یک مسئول به مردم اعلام کنیم که شهری که برایشان ساخته‌ایم آسیب‌پذیر است و مشکلاتی دارد که سال‌ها از آن با خبر بوده‌ایم. چه اشکالی دارد که مردم را برای کمک به کاهش آسیب‌ها فرا بخوانیم و انگیزه‌های مالی برای مقاوم‌سازی ایجاد کنیم.

تمامی ایرادات نقشه‌های مراکز امن تهران

گرچه تا کنون از زبان بسیاری از مسئولان و اعضای شورای شهر مطرح شده که تهران از محل‌های کافی برای اسکان زلزله‌زدگان از جمله 105 سوله که البته ظرفیت اسکان 300 هزار نفر را دارد، خبر داده‌اند و گفته‌اند که تهران پارک‌ها و بوستان‌ها بسیاری برای اسکان مردم در زمان زلزله دارد، نگاهی به نقشه مراکز تخلیه امن برخی از مناطق پر جمعیت شهر تهران و سنجه گنجایش آنها با جمعیت‌ این مناطق نشان می‌دهد که بوستان‌ها و مدارس و ... هم نمی‌توانند راه‌گشا باشند. ناطقی الهی در این باره می‌گوید: این نقشه در درجه اول افراد را به بوستان‌ها هدایت کرده است، بوستان‌هایی که اولین مشکل رسیدن به آن‌ها است. در صورتی که راه دسترسی به این بوستان‌ها در زمان زلزله تهران فراهم نباشد سبب مرگ افرادی شده‌ایم که به این نقشه‌ها ایمان آورده‌اند. در درجه دوم این نقشه افراد را به سمت مدارس فرامی‌خواند، مدارسی که خود با مشکل مقاوم‌سازی دست به گیریبان هستند. او ادامه می‌دهد: فرض کنیم در منطقه‌ای 10 ساختمان 10 طبقه داریم. حالا با ترسیم این نقشه به مردم می‌گوییم که بعد زلزله 10 تا 15 ثانیه با فرض اینکه زنده مانده‌اید از پله‌های این ساختمان 10 طبقه پایین بیایید، فلش‌ها را دنبال کنید و با فرض اینکه ساختمانی جلوی مسیرتان نریخته باشد که راهتان را سد کند و لوله‌ گازی نترکیده باشد که آتشی وجود داشته باشد، خود را به این مناطق برسانید، اگر فرض کنید که به خودتان موتور جت هم بسته باشید که در حین زلزله چند ثانیه‌ای به بوستان مشخص شده در محله‌تان برسید، امکان اینکه بتوانید حاجات اولیه خود را برطرف کنید، کم است، چرا که به اندازه خیل عظیم مردمی که به سمت این مکان روانه شده‌اند سرویس بهداشتی و آب نداریم. هیچ فکری برای بزهکاری‌‌هایی که در آن زمان اتفاق می‌افتد نشده است.

ضعف مسئولان در فهم آسیب‌پذیری

«نقشه‌ها را از صفحات پاک کنید یا حداقل اعلام کنید که این نقشه‌ها می‌تواند به مردم الگوی اولیه برای پناه بردن به مناطق امن را بدهد» ؛ این جملات را بنیانگذار مقاوم سازی و مدیریت بحران زلزله می‌گوید.

جملاتی که حکایت از عمق فاجعه مدیریت بحران در ایران دارد. او می‌گوید: ترسیم چنین نقشه‌هایی نشان می‌دهد که مسئولان آسیب‌پذیری در برابر زلزله را به درستی نفهمیده‌اند.