آل سعود؛ شتاب به سوی نوگرایی یا سنت شکنی؟

 دومین عرف شکنی پادشاه عربستان در انتخاب ولیعهد اقدامی است که سلطنت سعودی را در آستانه تحولی جدی قرار می دهد و چهره ای متفاوت با پادشاهی چند ده ساله آل سعود را بر این کشور حاکم خواهد ساخت.

 «سلمان بن عبدالعزیز» پادشاه عربستان امروز (چهارشنبه سی و یکم خردادماه) با صدور فرمانی اقدام به عزل و نصب شماری از مقام های سعودی کرد. مهمترین و در واقع اصلی ترین بخش این فرمان عزل «محمد بن نایف» از ولیعهدی و دیگر سِمت های حکومتی بود.
 
با برکناری بن نایف، جدی ترین مانع از پیش پای ولیعهدی «محمد بن سلمان» فرزند پادشاه عربستان برداشته و مقرر شد تا آل سعود شامگاه امروز در مکه با بن سلمان بیعت کنند. در عزل و نصب های تازه، وزارت کشور نیز میراثی بود که از بن نایف، نصیب «عبدالعزیز بن سعود» برادر زاده وی شد.
 
رسانه های سعودی پیش از مراسم بیعت، از موافقت 31 تن از 34 عضو هیات بیعت که به نوعی مجلس موسسان سعودی به شمار می آید، خبر دادند. به این ترتیب و در صورت واقع نشدن رخدادی غیرمنتظره در صحنه سیاسی عربستان، بن سلمان ولیعهد سی و یک ساله سعودی تنها یک گام با پادشاهی این کشور فاصله خواهد داشت؛ تحولی که با توجه به رویکردهای شاهزاده جوان سعودی از عربستانی دیگرگون رونمایی خواهد کرد.

** سیر برآمدن بن سلمان تا ولیعهدی
 
با مرگ ملک «عبدالله بن عبدالعزیز» پادشاه پیشین سعودی، صحنه سیاسی عربستان شاهد تحولاتی جدی در راس خاندان حاکم بود. ملک عبدالله هر چند در دوره حیات، برخی از اطرافیان خود از جناح «شمری» آل سعود را در مناصب کلیدی از جمله گارد سلطنتی مستقر ساخت اما مرگ وی به معنای بازگشت جناح رقیب یعنی «سدیری» ها به راس هرم قدرت در ریاض بود.
 
با پادشاهی سلمان، روند کنار زدن شاهزادگان جناح های غیرسدیری یعنی شمری ها و خاندان «فیصل بن عبدالعزیز» (سومین پادشاه سعودی) از قدرت آغاز شد. مهمترین نقطه عطف این روند تا امروز کنار زدن «مقرن بن عبدالعزیز» از ولیعهدی و جانشینی بن نایف بود؛ رخدادی که پس از چند دهه، سنت ولیعهدی در عربستان را شکست.
 
تا پیش از کنار زدن مقرن، بر اساس سنت و وصیت «عبدالعزیز بن عبدالرحمن» اولین پادشاه عربستان، سلطنت از برادری به برادر دیگر سپرده می شد اما گماشتن بن نایف به جای مقرن و قرار گرفتن پایه ولیعهدی در نسل دوم شاهزادگان سعودی به معنای نادیده گرفتن این سنت بود. این انتخاب در شرایطی صورت گرفت که علاوه بر مقرن، شمار زیادی از فرزندان عبدالعزیز یعنی «طلال»، «مشعل»، «متعب»، «بندر»، «احمد»، «عبدالرحمن» و ... در قید حیات اند.
 
با پایان دوره چهارماهه ولیعهدی مقرن، به تدریج بن نایف نیز در سراشیبی سیاسی قرار گرفت تا جایی که جایگاه عرفی ولیعهد در مراسم های داخلی و دیدارهای خارجی، بین سلمان و پسرش تقسیم و بن سلمان در عمل به عنوان دومین چهره قدرتمند ریاض مطرح شد. پس از آن بود که سلمان در اقدامی بی سابقه فرزندش را جانشین خود قرار داد. با این حال رسانه های سعودی همانند بزنگاه کنار زدن مقرن کوشیدند با انتشار تصاویری از بیعت بن نایف با بن سلمان چهره ای از انسجام در خاندان حاکم را به نمایش بگذارند.
 
با توجه به آنچه از زمان درگذشت ملک عبدالله در بهمن ماه 93 تاکنون در ریاض گذشته، شاهزاده جوان، کم تجربه اما مخاصمه جوی سعودی، در صورت کناره گیری به دلیل بیماری یا مرگ پدرش بر جایگاه سلطنت عربستان تکیه خواهد زد.

** پیامدهای قدرتیابی بن سلمان
 
انتخاب بن سلمان به ولیعهدی عربستان در کوتاه زمانی توجه بسیاری از رسانه ها و تحلیلگران مسائل خاورمیانه را به این رخداد جلب کرد. یکی از اولین تحلیل ها را خبرگزاری «رویترز» ارایه داد و نوشت: برکناری بن نایف و ولیعهدی بن سلمان به احتمال زیاد برای جلوگیری از ایجاد اصطکاک بین این دو صورت گرفته است؛ رویدادی که سبب خواهد شد سرعت حرکت عربستان به سوی اهداف چشم انداز 2030 افزایش یابد.
 
به این ترتیب، بن سلمان با فراغ بال بیشتری اهداف بلندپروازانه خود را در زمینه توسعه اقتصادی عربستان و برنامه هایی چون کاهش تکیه بر درآمدهای نفتی و خصوصی سازی صنایع نفتی این کشور دنبال خواهد کرد.
 
از نگاهی دیگر اما قدرت یابی بن سلمان به معنای افزایش جنگ طلبی و ماجراجویی ریاض در منطقه خواهد بود. بن سلمان از زمان آغاز حملات سعودی به یمن فرماندهی این پروژه جنگی را بر عهده داشته و بارها مواضعی خصمانه را در قبال دیگر کشورهای منطقه به ویژه جمهوری اسلامی ایران علنی ساخته است؛ از جمله تهدیدِ کشاندن درگیری های منطقه ای به خاک ایران.
 
نمود دیگر تندروی و انعطاف ناپذیری عربستان در دور تازه تنش با قطر نمایان شد تا ریاض با شتابی فراوان در دوره جدید، جامه پیشین سیاست ورزی حاکمان خود را به کناری نهاده و لباس رقابت و رزم بر تن کند.
 
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت عربستان با ترک راهبرد شیخویت در جهان اسلام و در میان ممالک عربی و نیز کنار گذاشتن دیپلماسی و اقدامات پشت پرده به رویارویی آشکار و مخاصمه جویی با رقبای خود روی آورده و قدرتیابی بن سلمان به معنای افتراقی عمیق و جدی بین سیاست های سعودی در دهه ها گذشته و سال های آتی خواهد بود.