مهمان چند ماهه‌ای که خوش‌ قدم نبود

از اواسط قرن ۱۹ میلادی که برای نخستین بار حمل و نقل ریلی در جهان به طور رسمی کلید خورد، تا ۱۰ روز قبل که حادثه ریلی جان ۴۹ مسافر ایرانی را گرفت، نحوه مدیریت رفت و آمد قطارها تغییرات عمده‌ای به خود دیده است. تغییراتی که آخرین مدل آن برای راه‌آهن ایران چندان خوش قدم نبود.

 پژوهش‌هایی که درباره تاریخچه حمل و نقل ریلی صورت گرفته نشان از آن دارد که نخستین حرکت سیستم‌های هوشمند از حدود سال ۱۸۴۰ میلادی در بریتانیا صورت گرفته است. در ابتدا این موضوع صرفا یک سیستم ابتدایی سیگنالینگ بود که برای مدیریت حرکت قطارها در زمان ورود و خروج به تونل مورد استفاده قرار می‌گرفت.

پس از آن ژاپنی‌ها بودند که ساخت سیستم‌های هوشمند قطار را در دستور کار خود قرار دادند تا به این ترتیب از حدود سال ۱۹۵۴ نخستین سیستم نظارت اتوماتیک قطار در این کشور آسیایی کار خود را آغاز کرد. به دنبال مشکلاتی که برای آن سیستم شکل گرفت تلاش‌ها برای اضافه کردن نظارتی جدید بر حرکت قطارها ادامه یافت تا سرانجام طرح کنترل اتوماتیک قطار یا ATC به طور رسمی کار خود را آغاز کرد.

این سیستم کنترل هوشمند با استفاده از امکانات نوین مانند پردازشگر های دیجیتال و ارتباطات رادیویی، کار را به جایی رساند که امکان کنترل کامل قطار توقف یا حرکت دادن آن و حتی کاهش یا افزایش سرعتش فراهم شد.

این سیستم که امروز در بسیاری از کشورهای توسعه یافته جهان به عنوان یکی از اصلی ترین شیوه‌های مدیریت حرکت‌ قطارها مورد استفاده قرار می‌گیرد، در ایران نیز از چند ماه قبل کار خود را به طور رسمی آغاز کرد. البته با وجود آنکه در طول هفته‌های گذشته صحبت‌های زیادی درباره مسئولیت صرف وزارت راه و شهرسازی دولت یازدهم به وجود آمده اما این سیستم از سال‌ها قبل برای مطالعات به ایران آمده است.

نخستین ارزیابی‌ها از چگونگی به کارگیری ATC در ناوگان ایران در اوایل دهه ۸۰ صورت گرفت و حتی در نیمه‌های همین دهه اقداماتی جدی به منظور استفاده از آن آغاز شد. با وجود آن اما به دلیل پیگیری‌های جدی راه‌آهن برای فعال کردن این سیستم در ایران شرایط طوری رقم خورده که عملا تمام جوانب مثبت و منفی این سیستم به نام وزارت راه دولت یازدهم ثبت شده است.

با وجود آنکه ATC در حادثه ریلی اخیر نقش مستقیمی نداشت اما چگونگی عملکرد آن همچنان جای یک سوال مهم را باز کرده است. این سیستم طوری طراحی شده که هر مانع اعم از جزئی و کوچک یا بزرگ را در مسیر ریلی تشخیص می‌دهد. از این رو اخطارهای سیستم هوشمند در طول ماه‌های گذشته شامل کوچک‌ترین موانعی شده که در بلاک‌های راه‌آهن قرار گرفتند و این امر شاید شرایط تصمیم غلطی را فراهم کرده که این بار نیز قطار متوقف شده در مسیر ریلی را یک جسم معمولی تشخیص داده و احتمال سانحه بزرگ را نادیده گرفته است.

به روز شدن امکانات حمل و نقل ریلی جهان شرایطی را به وجود آورده که دیگر نمی‌توان انتظار داشت راه‌آهن ایران مانند گذشته به مسیر خود ادامه دهد. یکی از اصلی‌ترین گزینه‌هایی که برای تغییر در روند استفاده از خطوط ریلی مطرح شده سیستم هوشمند ATC بود که با این تجربه تلخ احتمالا با تغییراتی جدی به کار خود ادامه خواهد داد. حال باید دید آیا دیگر شیوه‌های نوین نیز سرنوشتی شبیه به ATC  پیدا خواهند کرد یا روش‌هایی دقیق و کاربردی تر انتقال آن‌ها به ایران را ایمن می‌کند؟