سازمان کشورهای غير متعهد‌ها و دوران جديد

روزنامه اطلاعات در یادداشتی به قلم ابوالقاسم قاسم زاده نوشت:

رئيس جمهوري براي انتقال رياست سازمان كشورهاي غيرمتعهد به ونزوئلا رفت. بالاترين ركن غيرمتعهدها، اجلاس سران است كه هر سه سال در يكي از كشورهاي عضو آن تشكيل مي‌‌شود. شانزدهمين اجلاس سران كشورهاي غيرمتعهد در شهريور 1391 در تهران برگزار گرديد و ايران سه سال رياست آن را به‌عهده داشت. در اجلاس سران در ونزوئلا رياست به دولت اين كشور انتقال مي‌يابد.

ايده تشكيل گروهي از كشورها با نام جنبش غيرمتعهد‌ها در اوج جنگ سرد و جهان با تعريف دو ابر قدرت شرقي و غربي شكل گرفت. در جنبش غيرمتعهد‌‌ها كه اينك سازمان كشورهاي غيرمتعهد ناميده مي‌شود، 120كشور عضويت رسمي دارند و بعد از سازمان ملل، بزرگترين سازمان بين‌المللي خوانده مي‌شود. اين سازمان در سال 1961 ميلادي در اوج جنگ سرد دو قطب شرق و غرب، در بلگراد پايتخت يوگسلاوي، تأسيس شد و شامل كشورهايي بود كه به هيچ‌يك از دو بلوك قدرت نظامي جهان وابستگي و تعهد نداشتند. تعريف ابتدايي آن اين بود كه غيرمتعهد‌ها نه در اردوگاه كمونيسم و نه در حيطه فرمان و قدرت سرمايه‌‌داري قرار مي‌گيرند. بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و پايان جنگ سرد همچنان فعاليت آن ادامه پيدا كرد. تا سال 2012 در مجموع 120دولت عضو و 17 دولت عضو ناظر آن شدند. تشكيل كشورهاي غيرمتعهد را «تيتو» رئيس جمهور يوگسلاوي، «نكرومه»‌ اولين رئيس جمهور غنا، «عبدالناصر» دومين رئيس‌جمهور مصر، «نهرو» اولين نخست‌وزير هند و «سوكارنو» نخستين رئيس‌جمهور اندونزي آغاز كردند. «كريشنامنون» ديپلمات برجسته هندي بعد از استقلال اين كشور در ملل متحد در سال 1953 در يكي نشست‌هاي آن اصطلاح كشورهاي غيرمتعهد را به‌كار برد و درباره آن نظرپردازي كرد.

بسياري معتقدند چون اين رويداد كمي بعد از استقلال هند رخ داده است، تحت‌تأثير جهان‌بيني ماهاتما گاندي نيز قرار داشته است.

در سال 1955 ميلادي در كنفرانس باندونگ در كشور اندونزي طرح تشكيل كشورهاي غيرمتعهد اعلام و رسميت پيدا كرد و در سال 1961 ميلادي اولين اجلاس سران عدم تعهد با حضور «تيتو» رهبر يوگسلاوي، «قوام نكرومه» رهبر غنا، «جمال عبدالناصر» رئيس‌جمهور مصر، «جواهر لعل نهرو» نخست‌وزير هند و «احمد لوكارنو» رهبر استقلال اندونزي در كنفرانسي كه در شهر بلگراد در كشور يوگسلاوي سابق، برگزار شد، موجوديت سازمان غيرمتعهدها اعلام و رسميت پيدا كرد.

در دوراني كه جهان تعريف دوقطبي داشت و بر مدار جنگ سرد دو قطب قدرت برتر شرقي و غربي مي‌چرخيد. وجود سازمان غيرمتعهد‌ها براي بسياري از كشورها بخصوص كوچك و يا نه‌چندان قدرتمند همواره روزنه اميدي بود. نگاه به مسير تاريخي آن نشان مي‌دهد كه هر دو ابرقدرت شرقي و غربي در پي اضمحلال آن نبودند وجود چنين سازماني را در بحران‌هاي بين‌‌المللي تعديل‌كننده مي‌ديدند و لذا همواره در جهان دوقطبي و در سال‌هاي اوج جنگ سرد، جنبش غيرمتعهدها اگر چه چندان تعيين‌كننده و محوري نبود اما براي صلح و امنيت بين‌‌‌المللي نقش مهم و برجسته‌اي داشت.

اتحاد جماهير شوروي فروپاشيد، جهان دوقطبي دگرگون شد. بسياري بر اين باورند كه با پايان جنگ سرد و فروپاشي اردوگاه سوسياليسم كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد دچار نوعي بي‌هويتي شده و دليل وجود اين جنبش كه ايجاد موازنه منفي بين دو ابر قدرت دوران جنگ سرد بود از بين رفته است. عده‌اي را فرض بر اين است كه جنبش عدم تعهد وارث موازين ضد آمريكايي يا همان ضد امپرياليستي است.

اين در حاليست كه بسياري از تحليلگران سياسي فلسفه وجودي چنين سازماني را وابسته به جهان دو قطبي مي‌دانند و دليلي براي ادامه حضور جنبش در صحنه بين‌المللي با معيارها و مختصات دوران جنگ سرد نمي‌بينند. 120 كشور جهان كه تقريباً بيش از دو سوم اعضاي سازمان ملل متحد و 55 درصد جمعيت دنيا را تشكيل مي‌دهند، عضو جنبش عدم تعهد مي‌باشند. از سال 2012 ايران رياست دوره‌اي اين جنبش را بر عهده گرفت. سران كشورهاي عضو جنبش عدم تعهد هر 3 سال يكبار در اجلاسي با همين نام گرد هم مي‌آيند اجلاس سال 2015 در كاراكاس پايتخت ونزوئلا برگزار است.

تحولات جهان نشان مي‌دهد كه معيارهاي تأسيس سازمان‌ غير متعهد نيازمند دگرگوني در شرايط كنوني جهان است. پيمان‌هاي منطقه‌اي علي‌الخصوص پيمان‌هاي اقتصادي چنان فعال شده اند كه اغلب سازمان‌ها يا اتحاديه‌هاي گذشته در راستاي پيمان‌هاي منطقه‌اي كشورها تعريف مي‌شوند. اگر دو منطقه غرب و شرق آسيا را در نظر داشته باشيد. در شرق آسيا پيمان‌هاي منطقه‌اي قدرتمندي شكل گرفته است كه بر تحولات اقتصادي و توسعه محور كشورهاي اين منطقه تاثير همه‌جانبه و قوي دارند. در حالي‌كه در غرب آسيا با وجود بحران‌ها و جنگ‌ها هنوز كشورهاي اين منطقه وارد انسجام منطقه‌اي از طريق پيمان‌هاي منطقه‌اي نشده‌اند.

سازمان غير متعهد كه بزرگترين سازمان به‌لحاظ تعداد كشورهاي عضو (120 كشور) بعد از سازمان ملل است، نقش خود را در آينده با شدت و ضعف پيمان‌هاي منطقه‌اي، متشكل از كشورهاي منطقه خاص، تنظيم خواهد كرد.

كشورهايي كه از پيمان‌هاي منطقه‌اي قوي برخوردارند از سازمان غير متعهدها در مجامع گوناگون بين‌المللي بهره‌گيري بهتر و بيشتري خواهند گرفت. در سه سال گذشته درباره پرونده انرژي هسته‌اي ايران و طرح آن در آژانس بين‌المللي انرژي هسته‌اي، سازمان غير متعهدها با آراء كشورهاي عضو آن، نقش فعال و مثبت داشت. اين سازمان همچنين درباره بحران جنگ در خاورميانه مواضع بسيار خوب و نقش بازدارنده از گسترش جنگ در منطقه دارد.

ونزوئلا كه براي سه سال آينده رياست سازمان غير متعهدها را به‌عهده خواهد داشت، خود در بحران داخلي به‌سر مي‌برد و شرايط خوبي به‌لحاظ سياسي و اقتصادي ندارد. گمان نمي‌رود در سه سال آينده در سازمان غير متعهدها با رياست ونزوئلا تحول گسترده و قوي صورت پذيرد، هرچند همه اذعان دارند كه 120 كشور عضو اين سازمان همواره قدرتي سياسي بالقوه است كه مي‌تواند در سازمان‌ ملل و در ديگر مجامع بين‌المللي نقش مهمي داشته باشد.